Po rozebranym w latach sześćdziesiątych, zrujnowanym dworze w Medyce nie ma dziś śladu. Podobny los spotkał osiadłych na emigracji jego właścicieli. Córka Maria Ludwika tak napisała o matce: „Aniela Pawlikowska pozostanie dla historii człowiekiem nieznanym. Należy do pokolenia elity intelektualnej XX wieku, o której biografii nigdy nie będzie […] Straty nie da się naprawić, nigdy nikt […] nie poskłada, choćby, pragnął, pogubionych kamyczków mozaiki, nie złoży, jak trzeba, podobizny duchowej tych ludzi tak, aby mogła dać ona wyobrażenia ich następcom o duchowej jakości człowieka”.
Dr Marta Trojanowska zrobiła wszystko, aby tym pesymistycznym słowom zaprzeczyć. Po znakomitej wystawie malarstwa Leli Pawlikowskiej pozostała biografia: ciekawa, mądra, wręcz pasjonująca, gdy sięga się do przypisów, załączonych wspomnień, fotografii i dokumentów. Żal tylko, iż ta biografia nie jest jeszcze znana w księgarniach artystycznych w kraju oraz w najważniejszych ośrodkach kulturalnych polskiej emigracji.
Aniela (Lela) z Wolskich Pawlikowska (1901-1980) malarka, graficzka, ilustratorka książek urodziła się we Lwowie w rodzinie o świetnych tradycjach kulturalnych. Jej babka ze strony matki – Wanda z domu Monné – była narzeczoną Artura Grottgera. Po śmierci artysty wyszła za jego przyjaciela, malarza Karola Młodnickiego. Ojciec Anieli – Wacław Wolski został pionierem galicyjskiego przemysłu naftowego, matka – Maryla z Młodnickich była poetką oraz organizatorką życia kulturalnego Lwowa na przełomie XIX i XX stulecia.
Beata – siostra Anieli (po mężu Obertyńska) zajmuje od niedawna w polskiej literaturze ważne miejsce. Znana jest jako poetka i pisarka: autorka tomu wspomnień „W domu niewoli” który, wydany w Rzymie w roku 1946, był jedną z pierwszych relacji z pobytu w sowieckich łagrach.
Siostry Wolskie otrzymały wszechstronne wykształcenie domowe. Niestety, ich rodzice – wrogowie wszelkich biurokratycznych formalności – nie zadbali o poświadczenie ich wiedzy odpowiednimi świadectwami szkolnymi. W rezultacie Aniela mogła uczestniczyć w zajęciach prowadzonych przez znakomitych profesorów Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie, Uniwersytetu Jagiellońskiego i krakowskiej ASP tylko jako wolna słuchaczka. W roku 1924 została żoną Michała Pawlikowskiego, kolekcjonera, pisarza i wydawcy, właściciela dworu w Medyce pod Przemyślem. W rok później zadebiutowała jako ilustratorka książki „Jagnieszka” – pierwszego tomu rodzinnego wydawnictwa Biblioteki Medyckiej.
Równocześnie malowała i rysowała portrety oraz autoportrety. W latach trzydziestych zaczęła uprawiać grafikę, tworząc cykl linorytów „Bogurodzica”, oraz projekty kart pocztowych wydanych w 1938 roku przez znaną lwowską firmę „Książnica – ATLAS”. W tym czasie w dziedzinie portretu udało się jej osiągnąć nieomal mistrzostwo, o czym świadczą płótna: „Marysia pantoflarka”, oświetlony ostrymi jakby nierealnymi promieniami słońca wizerunek męża oraz „Portret pani Szajnochowej”. Za ten ostatni w roku 1934 otrzymała zaszczytne wyróżnienie w Salonie warszawskiej „Zachęty”. Była mistrzynią stylizacji: prace graficzne tworzyła w konwencji Art Déco, w portretach i pejzażach wykorzystywała doświadczenia kapizmu – polskiego koloryzmu. Do kolejnych prac ilustratorskich prowadziła szczegółowe studia polskich i europejskich kostiumów historycznych.
W czasie wojny wraz z dziećmi i siostrą początkowo przebywała we Lwowie, podczas gdy mężowi udało się wcześniej wyjechać do Rzymu. Pracował tam w Prymasowskim Komitecie Pomocy Uchodźcom. Po długich staraniach Lela razem z dziećmi w znalazła się Generalnej Guberni. W Krakowie otrzymała wiadomość, że jej mąż stara się o pozwolenie na wyjazd rodziny do Włoch. Wydawano je aż w Berlinie. W marcu 1942 rodzina połączyła się w Rzymie. Nie był to spokojny pobyt, gdyż w rok później Michał Pawlikowski i kilku jego rodaków zostało aresztowanych przez Niemców. Po kilku tygodniach zostali zwolnieni na osobistą interwencję papieża Piusa XII.
W czasie czteroletniego pobytu na włoskiej ziemi podstawą utrzymania całej rodziny stało się wykonywanie przez Lelę Pawlikowską portretów arystokracji włoskiej. Po zakończeniu wojny przeniosła się z rodziną do Londynu. W Anglii zyskała ogromną popularność wśród elitarnej, zamożnej klienteli. Specjalizowała się w intymnych portretach dzieci malowanych głównie pastelami. W książce możemy obejrzeć np. pastelowe wizerunki dzieci z rodziny Spencerów, wśród nich Diany – przyszłej sławnej „Lady Di”. Popularność polskiej malarki w wielkim świecie pozwalała na utrzymanie całej rodziny.
Według dr Marty Trojanowskiej Pawlikowska na emigracji wykonała około 800 do 1000 portretów. Prace te są w Polsce zupełnie nieznane. Trudno jest również do nich dotrzeć, bo przechowywane są głównie w zbiorach prywatnych na całym niemal świecie.
Dla Leli Pawlikowskiej ten rodzaj malarstwa – wykonywane zarobkowo na zamówienie, a niekiedy pod dyktando klienta portrety, chociaż subtelne, niekiedy niemal intymne, malowane najczęściej pastelami – stały się jedynym rodzajem działalności twórczej. Upiększając i przedstawiając konwencjonalnie swoje modele starała się nie rezygnować z pojmowanego bardzo serio artystycznego powołania. A jednak – aby utrzymać rodzinę – rezygnować (niekiedy? często? zbyt często?) musiała. To zniewolenie było jej wewnętrznym dramatem.
Dzisiaj sztuka i osoba Leli Pawlikowskiej powraca. Znowu interesuje współczesnych widzów i czytelników. Wyłania się z mozolnie składanych kamyczków rozsypanej mozaiki.
Pisząc tekst korzystałem z biografii: „Lela. Życie i twórczość Anieli z Wolskich Pawlikowskiej” autorstwa Marty Trojanowskiej, wydanej przez Muzeum Narodowe Ziemi Przemyskiej, Przemyśl 2021 oraz z zamieszczonej na wystawie informacji autorstwa Marty Trojanowskiej.
