Księgarnia Epoka przy ul. 3 Maja 2 to kultowe miejsce dla wielu pokoleń rzeszowian. W czasach, gdy książka była luksusem, to właśnie tutaj można było kupić lub wypożyczyć najnowsze i najbardziej popularne tytuły. Początki księgarni sięgają aż 1848 roku, gdy Jan Andrzej Pelar – młody księgarz ze Lwowa i Stanisławowa, postanowił otworzyć w Rzeszowie własną działalność księgarsko-wydawniczą. Trafił na podatny grunt. W prowincjonalnym mieście nie było księgarni, zaś klientów – jak się później okazało – sporo.
Założyciel pierwszej rzeszowskiej księgarni Jan Andrzej Pelar (Johan Pelar) urodził się 18 sierpnia 1822 roku we wsi Bobrek koło Cieszyna w protestanckiej rodzinie ubogiego rolnika i organisty miejscowego zboru. Od 1828 do 1836 r. był uczniem Gimnazjum Ewangelickiego w Cieszynie. Następnie trafił na praktykę zawodową do księgarni Jana Milikowskiego we Lwowie. Był to znany w całej Galicji, pochodzący z Zaolzia księgarz (to on zaproponował Adamowi Mickiewiczowi wydanie „Pana Tadeusza” za 2 tys. franków, choć poemat nie był jeszcze gotowy. Do transakcji jednak nie doszło – przyp. red.), który obdarowywał swoimi książkami m.in. bibliotekę gimnazjum ewangelickiego i Czytelni Ludowej w Cieszynie oraz przyjmował tamtejszą młodzież na praktyki.
Pierwsza księgarnia w prowincjonalnym Rzeszowie
W wieku 18 lat Jan Andrzej Pelar został kierownikiem filii księgarskiej Milikowskiego w Stanisławowie. W 1843 r. rozpoczął studia handlowe na Oddziale Handlu Instytutu Politechnicznego w Wiedniu, a po ich ukończeniu powrócił do Milikowskiego, do zawodu księgarza. Mając już kilkuletnią praktykę w zawodzie oraz odpowiednie wykształcenie, marzył o uruchomieniu własnego biznesu w Stanisławowie. Po nieudanych próbach otrzymania tamże koncesji, jego uwagę zwrócił Rzeszów. Prowincjonalne miasto, w którym nie było księgarni, więc idealne, by robić tu interesy.
Władze Rzeszowa koncesję na księgarnię przyznały Pelarowi w maju 1848 roku, ale otworzył ją dopiero 1 grudnia tego samego roku. Zatrudnił w niej zarządcę, sam zaś nadal próbował uruchomić interes w Stanisławowie i Krakowie. Niestety, osoby zarządzające księgarnią w Rzeszowie nie wywiązywały się z tego zadania do tego stopnia, że włodarze miasta nakazali zatrudnienie wykwalifikowanego księgarza pod groźbą utraty koncesji. Pelar, nie mając możliwości robienia interesów w Stanisławowie, postanowił przeprowadzić się do Rzeszowa. Przybył tu w 1854 roku z żoną Wilhelminą. Dzięki tej decyzji księgarnia nie tylko przetrwała, ale wkrótce stała się ważnym miejscem dla mieszkańców Rzeszowa i okolic.
W tym samym czasie bracia Jan i Paweł Jeleniowie, koledzy po fachu Jana Andrzeja Pelara, którzy również praktykowali u Milikowskiego, prowadzili księgarnię w Przemyślu. W roku 1846 otworzył ją Jan Jeleń, zaś w 1849 roku dołączył do niego brat Paweł. Przez lata działali pod nazwą „Bracia Jeleniowie”, zapewniając mieszkańcom Przemyśla i okolic możliwość zakupu interesujących tytułów książkowych. Czy Jeleniowie i Pelar współpracowali czy też raczej rywalizowali, nie wiadomo, niemniej wydaje się prawdopodobne, że będąc uczniami Milikowskiego, absolwentami tej samej szkoły oraz przedsiębiorcami w tej samej branży w Galicji, musieli się znać i obserwować rozwój księgarstwa na własnym terenie.
Wypożyczalnia i drukarnia u Pelara
Już w rok po osiedleniu się w Rzeszowie, Pelar otworzył przy księgarni wypożyczalnię książek. Czytelnicy opłacali abonament, wypożyczali książki na miejscu lub odbierali przesyłki pocztowe. Rzeszowianie mieli do dyspozycji najnowsze i najlepsze pozycje książkowe i czasopisma. Kolejny rok działalności Pelara zaowocował uruchomieniem drukarni. W 1856 r. odkupił dom i firmę drukarską Franciszka Skielskiego. Z czasem stała się ona jedną z najlepszych w Galicji. Wychodziły z niej publikacje o treści religijnej, rozmaite formularze, blankiety i drobne druki dla różnych instytucji państwowych i samorządowych, skupionych na terenie Rzeszowa i w jego okolicach. Pelar drukował tu dzieła nakładowe własnej księgarni, jak również od klientów.
Jan Andrzej Pelar, twórca pierwszej księgarni w Rzeszowie. Fot. Archiwum WiMBP w Rzeszowie
Spośród licznych tytułów, jakie wyszły drukiem Pelara wymienić należy chociażby Kalendarz podręczny świąt pańskich obrządku rzymsk.-katol. z tablicą świąt ruchomych czy Ministrantura, czyli sposób służenia do mszy św. Zdarzały się też publikacje innego rodzaju, na przykład Skazówka, czyli łatwy sposób nauczania dzieci czytać (1857 r.), O łaźni parowej. W krótkości zebrane uwagi dla tych, którzy takowej z korzyścią chcą używać, podług własnych i innych spostrzeżeń napisał Józef Starkel (1858 r.). W 1866 roku z rzeszowskiej drukarni wyszła niezwykła publikacja autorstwa J. Bobreckiego Książka kucharska, czyli jasna i dokładna nauka sporządzania potraw mięsnych i postnych, zawierająca znaczny zbiór niezawodnych przepisów…, najstarsza galicyjska książka kucharska, zawierająca zbiór zasad i przepisów kuchni regionalnej, do której jeszcze dziś odwołują się niektórzy szefowie kuchni. Był to trzeci druk, tejże książki (pierwszy i drugi ukazał się bezimiennie we Lwowie w pierwszej poł. XIX w.)
Pelar był także wydawcą czasopism. Od 1 stycznia 1883 roku wydawał własnym nakładem pierwsze czasopisma rzeszowskie: „Przegląd Rzeszowski” i „Kuryer Rzeszowski”, które wychodziły na przemian co dwa tygodnie. Ponadto uczył zawodu młodych adeptów księgarstwa.
Jan Andrzej Pelar, prowadząc liczący się w środowisku biznes księgarsko-wydawniczy, był zapewne postacią szanowaną i zacną. Świadczą o tym rozmaite funkcje i godności honorowe, jakie pełnił. Był członkiem Rady Miejskiej, Rady Powiatowej, Wydziału i Dyrekcji Kasy Oszczędności, asesorem Sądu Handlowego, asesorem Banku Austriacko-Węgierskiego. Angażował się też w działalność Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie i był członkiem Towarzystwa Naukowego Krakowskiego.
Księgarnia w rękach Czernego i Uzarskiego
Niestety, Pelarowie nie mieli potomka, któremu mogliby przekazać prężnie działającą firmę. Wybór padł na Henryka Józefa Czernego, kuzyna i ucznia Pelara. Czerny urodził się w 1861 r. w Krakowie. Był absolwentem Gimnazjum św. Anny w Krakowie i Wydziału Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego. Rzeszowski księgarz przekazał mu firmę formalnie w 1883 roku. Czerny miał wówczas 22 lata, Pelar 61. W 1886 roku Czerny przejął biznes. Pelar zmarł 8 czerwca 1894 roku i został pochowany na Starym Cmentarzu w Rzeszowie.
Kamienica przy ulicy 3 Maja 2 z księgarnią Uzarskiego w 1938 roku. Fot. Archiwum WiMBP w Rzeszowie
Czerny był księgarzem do 1904 roku. Także był postacią szanowaną, o czym świadczą role, jakie pełnił w mieście (rzeszowski radny, członek Rzeszowskiego Oddziału Galicyjskiego Towarzystwa Ochrony Zwierząt, ławnik Trybunału Handlowego w Rzeszowie, członek Towarzystwa Gimnastycznego "Sokół" i Kasynowego, Kółka Literacko-Muzycznego). W 1904 roku ze względów ekonomicznych sprzedał księgarnię Marianowi Matuli, redaktorowi „Kuryera Rzeszowskiego” i „Biblioteki Nowej Uniwersalnej”, uczniowi Jana Andrzeja Pelara. Matula świetnie rozwinął firmę i można przypuszczać, że pod jego skrzydłami księgarnia prosperowałaby znakomicie, gdyby nie jego śmierć w 1905 roku. Potem firmą kierowała jego żona, a następnie Jan Piller, uczeń Pelara.
W 1907 roku właścicielką księgarni została Jadwiga Jaroszowa, 57-letnia wdowa po notariuszu z Rawy Ruskiej. Jej zasługą było uruchomienie Biura Dzienników, umożliwiającego zakup prasy galicyjskiej, wiedeńskiej, paryskiej i londyńskiej. Ponadto poszerzyła ofertę księgarni o artykuły biurowe i papiernicze oraz podarunki na różne okazje. Jaroszowa zmarła w 1911 roku, zaś księgarnię nabył Ludwik Bieńkowski, nauczyciel. W 1914 roku nowym właścicielem został Władysław Uzarski (ur. 24 maja 1890 r., absolwent I Gimnazjum w Rzeszowie, student prawa Uniwersytetu Wiedeńskiego, praktykant księgarni w Lipsku). Prawdopodobnie prowadził księgarnię nawet podczas I wojny światowej. Uzarski miał talent przedsiębiorcy – zapewniał klientom wszelkie nowości wydawnicze oraz publikacje cenionych wydawców. Ponadto był żywo zainteresowany propagowaniem czytelnictwa i brał udział w rozmaitych wydarzeniach branżowych.
Księgarnia Epoka przy ul. 3 Maja, 2021 rok. Fot. Tadeusz Poźniak
Podczas II wojny światowej księgarnia funkcjonowała w ograniczonym zakresie. Do 1950 roku Uzarski był właścicielem księgarni. Kiedy została znacjonalizowana, został zwykłym pracownikiem. Zmarł w 1967 r.
Od 2004 roku w miejscu założonym przez Jana Andrzeja Pelara mieści się księgarnia Epoka, oferująca zarówno nowości wydawnicze beletrystyczne, jak i fachowe publikacje z różnych dziedzin nauki. Dla wielu rzeszowian jest to kultowe miejsce, które znają z czasów dzieciństwa.
