23 sierpnia 1939 r. ministrowie spraw zagranicznych: III Rzeszy – Joachim von Ribbentrop, i Związku Sowieckiego – Wiaczesław Mołotow, podpisali w Moskwie pakt o nieagresji wraz z tajnym protokołem dodatkowym, którego konsekwencją był IV rozbiór Polski. Ze względu na osoby podpisujące, w polskiej historiografii zwykło się nazywać ten dokument paktem Ribbentrop-Mołotow. W historiografii zachodniej częściej nazywa się go paktem Hitler-Stalin, bowiem głównymi „rozgrywającymi” nie byli przecież szefowie dyplomacji, tylko dyktatorzy obu państw.
Polski bezpośrednio dotyczył drugi punkt tajnego protokołu, w którym dokonano podziału naszego kraju na strefy wpływów III Rzeszy i Związku Sowieckiego. Granica tych stref miała przebiegać w przybliżeniu po linii rzek Narwi, Wisły i Sanu. „Kwestia, czy w obopólnym interesie będzie pożądane utrzymanie niezależnego Państwa Polskiego i jakie będą granice tego państwa, będzie mogła być ostatecznie wyjaśniona tylko w toku dalszych wydarzeń politycznych” – czytamy w tajnym protokole. Strony paktu miały rozstrzygnąć tę kwestię „na drodze przyjaznego porozumienia”.
Historyk, prof. Andrzej Garlicki, uważa, że nazywanie paktu Ribbentrop-Mołotow „IV rozbiorem Polski” dobrze oddaje jego istotę. III Rzesza i Związek Sowiecki zawarły bowiem porozumienie dotyczące podziału terytorium Polski pomiędzy oba te państwa.
Niedługo potem pakt został zrealizowany. 1 września 1939 r. na Polskę napadła III Rzesza, 17 września – „cios od tyłu” zadał jej Związek Sowiecki.
Prof. Garlicki zwraca uwagę, że z pozoru pakt przyniósł mniejsze korzyści Hitlerowi: terytorium Polski na zachód od Wisły oraz uznanie Litwy za niemiecką strefę wpływów. Dał on jednak Berlinowi rzecz bezcenną – gwarancję neutralności Moskwy w przypadku spodziewanego konfliktu III Rzeszy, zamierzającej zaatakować Polskę, z Zachodem. To, przynajmniej w zamierzeniach, oddalało groźbę wojny hitlerowskich Niemiec na dwa fronty.
Pakt Ribbentrop-Mołotow okazał się jednak paktem doraźnym i przetrwał zaledwie niespełna dwa lata. Zakończył się napaścią hitlerowskich Niemiec na Związek Sowiecki 22 czerwca 1941 r., w ramach tzw. planu Barbarossa. Imperialne cele obu państw okazały się niemożliwe do pogodzenia.
