Polski teatr nie wracał w ostatnich dekadach do dramatu Juliusza Słowackiego o królowej Szkotów Marii Stuart. Napisana w 1930 roku przez zaledwie 21-letniego poetę sztuka przyćmiona została przez późniejszego „Kordiana”, „Balladynę” i kolejne dojrzalsze utwory. A jednak, choć to dzieło młodego jeszcze twórcy, jest w nim i wyrafinowanie, i świetnie zbudowana postać kobieca, co w sumie zdecydowało o tym, że Martyna Łyko sięgnęła właśnie po tekst „Marii Stuart”. Ma to i ten smaczek, że 76 lat temu dramat w młodym Teatrze Ziemi Rzeszowskiej wyreżyserowała Wanda Siemaszkowa, rolę królowej Szkotów powierzając Neonilli Kilar-Krzywickiej, matce Wojciecha Kilara. Stąd przekonanie Martyny Łyko o mierzeniu się z pewnym dziedzictwem, ale i wiara we wsparcie patronki rzeszowskiego teatru ponad czasem i epoką. Także z kobiecej solidarności – sztukę z bohaterką porównywaną do szekspirowskiego Hamleta, reżyseruje kobieta w jednym z niewielu polskich teatrów mających za patrona kobietę. Z tych wątków narodziła się być może koncepcja, by z jednej strony zachować wierność klasycznej sztuce, a z drugiej nadać jej wizualnej stronie współczesny rys, co dzięki Agacie Widomskiej, autorce scenografii i kostiumów, ale też autorowi muzyki Davidowi Kollarowi czy twórczyni digital Art – Anecie Sieniawskiej udało się znakomicie.
Burzliwe życie Marii Stuart to pociągający temat dla teatru czy filmu. Szóstego dnia swoje życia 14 grudnia 1542 roku obwołano ją królową Szkotów i pozostała nią do 24 lipca 1567. Dwadzieścia lat później ścięto jej głowę, co w czasach intryg, zdrad i ciągłej walki o koronę Anglii wcale nie dziwi. Do historii przeszła jako zagorzała katoliczka i namiętna kochanka, ale też prawdziwa władczyni, która sama poprowadziła wojsko na lordów zbuntowanych z powodu jej małżeństwa z Henrykiem Stuartem, lordem Darnley. Akcja dramatu Słowackiego toczy się rok po owej bitwie, między rokiem 1566-1567, kiedy to na jej oczach Darnley z pomocą zbuntowanych lordów morduje Davida Rizzio, jej prywatnego sekretarza. Rok później Darnley ginie w eksplozji, a historycy do dziś się spierają, czy stała za tym Maria i jej kochanek James Hepburn, hrabia Bothwell. Wersję dokonanej zemsty przyjął Słowacki, czyniąc osią dramatu walkę bohaterów z własnymi namiętnościami, pragnieniem władzy i powinnością, jaką rodzi tron.
Gorączkę namiętności, która pulsuje pod gładką suknią i w skroniach przykrytych koroną musi odegrać na rzeszowskiej scenie Małgorzata Pruchnik-Chołka. Jej Maria Stuart w ryzach trzyma emocje, ale nawet wtedy, kiedy zimnym głosem z wysokości czerwonych schodów wydaje rozkazy, nie straci tego miękkiego kobiecego rysu, którego zazwyczaj wstydzą się władczynie. Maria nie jest zimna jak stal – choć uczona od maleńkości dyscypliny i stawiania obowiązku w miejsce uczuć – kocha, pragnie, nienawidzi, łaknie zemsty. Czyni to jej postać bardzo ludzką i bliską także tym, którym nie przeznaczone jest być królami. Choć za takimi godnościami, awansami, słowem władzą, wielu tęskni. Personifikacją tych pragnień z pewnością jest Henryk, mąż Marii, którego z lekkością arystokraty gra Paweł Gładyś. Jednak, czy bardziej powoduje nim zazdrość o królewski tytuł, czy o zażyłość Marii i jej sekretarza? Martyna Łyko wydaje się stawiać potęgę miłości przed potęgą władzy. Lecz jest to bardziej oczywiste w przypadku Henryka niż Marii, której pobudki do zemsty nie są już tak jasne.
Z przyjemnością patrzy się na zgraną niczym wiedeńska orkiestra obsadę rzeszowskiej „Marii Stuart”. Każdy tu dobrze czuje się w swojej roli, z wyczuciem partneruje rolom kolegów. W koterii Henryka aktorzy – Waldemar Czyszak jako przebiegły kanclerz Morton, Józef Hamkało jako skory do miecza lord Lindsay, Stanisław Twaróg jako Nick, który w jednej chwili będzie potrafił przeistoczyć się z błazna w heroicznego bohatera, a w końcu i tak lubiany przez rzeszowską publiczność Robert Chodur jako dumny i znieważony przez królową Duglas – udanie budują na scenie swoje charakterystyczne role i spisek przeciwko królowej.
Drugą grupę stanowi dwór i wielbiciele Marii. Mateusz Marczydło jako zakochany w niej paź zabłyśnie na scenie nie tylko rozkochanymi oczami, ale i tęskną balladą – tak niespodziewaną i rzewną, że w gęstniejącej akcji zdaje się być ostatnim haustem powietrza zanim wszystko pogrąży się w krwi. Jakże inaczej odgrywa miłość Kacper Pilch – jego narcystyczny Rizzio choć zaleca się do Marii najbardziej zakochany jest w sobie. Jeszcze inny jest trzeci typ kochanka – Botwel. Robert Żurek uczynił z niego samca alfę – władczego i przebiegłego, dla którego Maria zdaje się być wisienką na torcie – nie jego esencją.
Pomiędzy tymi dwoma obozami stanie zaś Astrolog – posiadacz wiedzy o przyszłości, który czyta z gwiazd i patrzy na damskie i męskie namiętności z dystansem mędrca. Martyna Łyko rolę tę powierzyła kobiecie Barbarze Napieraj, której niski głos wyjątkowo pasuje do grobowych wróżb.
Cała ta świta dostała wygodne kostiumy o krojach jak z klasycznego dramatu, za to uszytych w zgodzie z ideą recyclingu – z używanych ubrań i naturalny tkanin. Ukłonem w stronę popkultury są buty, które nosi dwór – wiadomo: markowe. Dostojny Duglas stąpa po scenie w masywnych martensach, błazen Nick skacze wokół króla w halówkach umbro, a modny paź założył jordany. Agata Widomska starannie zaprojektowała ubiory postaci dbając, by dobrze kontrastowały ze scenografią, której dominantą jest buduar królowej i schody. Wszystko w krwistej czerwieni. Plastykę współtworzy sztuka digital art autorstwa Anety Sieniawskiej – raz rozeta zamkowego okna, raz księżyc wyświetlane w głębi sceny, czy pośpiesznie krążące po ścianach chrząszcze – metafora nieustannie knutej intrygi, a może choroby, która toczy ludzką duszę.
Całą tę spójna artystyczną wizję przenika muzyka Davida Kollara – dyskretna, idealnie wpasowana w akcję, budująca nastrój. I to z pewnością także jej zasługa, że wierszowany dramat brzmi tak współcześnie, a postaciom dramatu publiczność ostatecznie bardziej jest skłonna współczuć niż je potępić.
Juliusz Słowacki
▪️ reżyseria – Martyna Łyko
▪️ scenografia i kostiumy – Agata Widomska
▪️ muzyka – David Kollar
▪️ choreografia – Tobiasz Sebastian Berg
▪️ digital Art – Aneta Sieniawska
▪️ reżyseria światła – Katarzyna Łuszczyk
▪️ obsada: Małgorzata Pruchnik-Chołka, Barbara Napieraj, Robert Chodur, Waldemar Czyszak, Paweł Gładyś, Józef Hamkało, Mateusz Marczydło, Kacper Pilch, Stanisław Twaróg, Robert Żurek
