Ta zachęta skierowana jest do odwiedzających skansen turystów. Tutaj oglądają nie tylko wiejskie gospodarstwa, lecz także domy małomiasteczkowe, jak ten z Żołyni Dolnej postawiony w1815 przez protoplastę mieszczańskiego rodu Cisków, w której rękach pozostawał do początków XX stulecia. Kasa i sklepik mieszczą się w malowniczym, krytym gontem dworku z Sędziszowa Małopolskiego. Nieco dalej – rozłożysta bryła spichlerza dworskiego z Bidzin (1784 – najstarszy zabytek w skansenie) z wysokim gontowym dachem, z lukarnami oraz z malowniczymi podcieniami. Pełniły one rolę rampy przeładunkowej prowadzącej do wszystkich pomieszczeń budynku. Funkcja w sposób naturalny łączyła się z architektonicznym pięknem.
Zachwyca dwór z Brzezin. Wystawiony w połowie XVIII w. był przebudowywany przez kolejne dwa stulecia. Pierwotnie miał przyczółek wsparty na podwójnych kolumnach. Z fasadą łączyły się stojące po bokach – jak w mickiewiczowskim filmowym Soplicowie; w jednym z nich mieszkała Telimena – rozłożyste alkierze. Już dawno temu zostały one rozebrane. Wejście główne osłania przeszklony ganek z dekoracyjną, ceramiczną posadzką. Wchodzimy do przestronnej sieni. We wszystkich pomieszczeniach znajdują się belkowane sufity i taflowe parkiety, zrekonstruowane na wzór tych z dworów z Tarnowca i Niwisk.
Wewnątrz wzrok przykuwają meble kolbuszowskie, których zachowało się nieco mniej niż trzysta. Większość w zbiorach największych Muzeów Narodowych: w Warszawie, Krakowie oraz we wnętrzach najpiękniejszych pałaców. Można je zobaczyć także na Podkarpaciu: w Rzeszowie, Łańcucie czy Sanoku. Upadek miejscowej wytwórczości nastąpił po rozbiorach. Obecnie MKL postanowiło zebrać kolekcję mebli kolbuszowskich, o których we współczesnej Kolbuszowej prawie się nie pamięta.
We wnętrzach zamontowano jeszcze empirowe drzwi o rzeźbionych płycinach – przeniesione z innego dworu – oraz piece z ciemnozielonych kafli. Piece są nowe, finezyjnie wykonane na wzór egzemplarzy z końca XIX w. Produkuje je zakład w Rozwadowie, znany z rekonstrukcji pieców dla sali reprezentacyjnej Collegium Novum UJ.
Chata z Wrzaw należała do rodziny Skwarów i została zbudowana w 1866 r. Dziś mieści ekspozycję dawnej zabawki ludowej autorstwa Stanisława Naroga. Ośrodek zabawkarski mieścił się w Brzózie Stadnickiej. Jego tradycje przetrwały do dziś. Jeszcze teraz możemy kupić na targach malowane w kwiaty koniki ciągnące bryczkę, kurki dziobiące ziarno, niedźwiadki na żerdce czy koniki na biegunach. To wzory tradycyjne. Artysta – snycerz szedł jednak „ z postępem” i swoją twórczość unowocześniał. Zamiast konika rzeźbił ciągnący przyczepę traktor lub walec drogowy. Wszystkie te pojazdy były malowane w jaskrawe kolory i zdobione dekoracyjnymi kwiatami. W chałupie oglądamy całą pracownię: w sieni króluje rozłożysta tokarnia, w komorze obok – kompletny warsztat stolarski.
Na terenie skansenu wśród brzózek i sosen pełno jest oczek wodnych, w których pławią się kaczki i gęsi (w jednej z zagród muzealnicy trzymają także owce i kozy). Przed powodziami, podtopieniami, a także przed demonami wodnymi chronił św. Jan Nepomucen – „tańczący święty”, zwany tak gdyż zgodnie z barokową konwencją przedstawiany był silnie przechylony w bok, z ugiętym kolanem. Na brzegu potoku stoi kapliczka z Jeżowego (rekonstrukcja) z figurą tego świętego z roku 1824 wzniesiona przez miejscowego chłopa. Sagana. Święty nie uchronił jednak skansenu przed podtopieniem, co widać na zdjęciach sprzed kilku lat.
Za kuźnią ze Staniszewskiego króluje wysmukła dzwonnica oraz bryła kościoła z Rzochowa pw. św. Marka. Za to drewniane ogrodzenie, wsparte na ceglanych słupkach zostało zrekonstruowane na podstawie przedwojennych zdjęć kolbuszowskiej fary. Świątynia przechodziła niepomyślne koleje losu. W I połowie XIX w. strawił ją pożar, a odbudowana została porwana wraz z plebanią przez wielką powódź. Kolejny kościół powstały w 1843 r. i jeszcze do niedawna służył wiernym.
W 2010 roku został wraz z pełnym wyposażeniem przeniesiony do Muzeum w Kolbuszowej. Niewielkie jego fragmenty pozostały po jednej z poprzednich świątyń. To ołtarz główny z barokowymi rzeźbami świętych: Stanisława i Wojciecha oraz bocznymi bramkami z malowanym ornamentem rokokowym. Kolejne ołtarze powstawały wciągu następnych stuleci. Ten ze św. Kazimierzem ozdobiony herbami Polski i Litwy przypomina o potędze przedrozbiorowej Rzeczpospolitej. Antepedium przeciwległego ołtarza bocznego zdobi okręt. To fundacja rzochowskich emigrantów ze Stanów Zjednoczonych.
Drewniana jednonawowa świątynia zamknięta trójbocznym prezbiterium ma w środku dekorację taką, jak w kościele murowanym. W czasie prac konserwatorskich odkryto, iż wnętrze kościoła obite jest grubym płótnem. Namalowano na nim dekorację iluzjonistyczną. Przedstawia ona ciosy marmurowe przedzielone pilastrami, sprawiające wrażenie bogatego wnętrza pałacowej komnaty. W zakrystii zachowało się kilka ocalałych z powodzi barokowych ornatów, używanych do odprawiania Mszy św. trydenckiej (w każdą trzecią niedzielę miesiąca, od maja do października). Kościół został bowiem ponownie poświęcony. W każdą ostatnią niedzielę kwietnia – na św. Marka – organizowany jest tu odpust. Ponadto uroczyste nabożeństwa odprawiane są w Niedzielę Palmową oraz w święto Matko Boskiej Zielnej (15 sierpnia). Aby uroczystości jeszcze bardziej przypominały te odprawiane w czynnych, na co dzień kościołach, w świątyni z Rzochowa planowane jest zamontowanie organów piszczałkowych.
„Publiczna Szkoła Powszechna” – głosi urzędowy napis na czerwonym tle nad gankiem. To szkoła z Trzebosi wystawiona w roku 1881: mieściła dwie sale lekcyjne oraz dwupokojowe mieszkanie nauczyciela. Dziś wszystkie pomieszczenia wykorzystywane są na lekcje muzealne. Imponująca ogromna kuchnia wraz z kredensem służy do wykonywania potraw regionalnych. W kolejnym – klasa szkolna odtworzona zgodnie z instrukcją Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego z roku 1936.
Nad podwyższeniem – katedrą pedagoga wiszą portrety (od lewej): marszałka Józefa Piłsudskiego, prezydenta Ignacego Mościckiego i naczelnego wodza marszałka Edwarda Rydza – Śmigłego. Na katedrze stary poszarzały globus i dzwonek, którego dźwięk oznajmiał początek i koniec lekcji. Na lewo od katedry w kącie wysypany jest groch, na którym klęczał ukarany uczeń. (Chyba w ministerialnej instrukcji nie ma na ten temat ani słowa?) Są w niej za to wymiary szkolnych ławek.
Chałupa z Lipnicy wzniesiona w latach 60-tych XIX stulenia przez majstra Opalińskiego pokazuje jak mieszkali ubodzy chłopi. W 1966 doprowadzono do niej prąd elektryczny, co wskazuje stojący na honorowym miejscu radioodbiornik „Pionier” w brązowej ebonitowej skrzynce. „Od kiedy pojawiła się żarówka, to trzeba było chałupę sprzątać, jak na święto…Każdą jedną pajęczynę na suficie było widać, cały brud…Większość tych domów, które u nas mamy [w skansenie], to były chaty dymne, z otwartymi paleniskami, pełne dymu i kopciu. Dopiero na przełomie XIX i XX w., jak ludzie zaczęli wstawiać piece, można było zacząć dbać o dom: bielić ściany, wieszać święte obrazy, makatki malowane na szarym papierze czy płótnie…”- mówi oprowadzający.
Na wsiach mieszkali Żydzi trudniący się handlem i wyszynkiem. Karczma oraz sklepik „towarów mieszanych” z Hadli Kańczuckich koło Przeworska z końca XIX stulecia należała do Herszka Zellekrauta – jak informuje szyld nad wejściem. Sklepik jest mały, ciasny i ciemny. Za to w przestronnej izbie restauracyjnej błyszczy się wypolerowana mosiężna blacha szynkwasu oraz kurki prowadzące do beczek z piwem. Za szybką kredensu komplet szkła, wyżej wypucowane miedziane rondle (szynkwas z 1895r. pochodzi z Głogowa Małopolskiego). Niedługo przed II wojną karczmarz zbudował w komorze studnię. Miał dość stałych dokuczliwości, jakie wyrządzała Żydowi miejscowa „kawalerka”.
W skansenie znakomicie pokazane jest wiejskie rzemiosło. Ostatnim właścicielem małomiasteczkowej zagrody z Żołyni Dolnej był Witold Kochmański, który oprócz uprawy roli zajmował się szewstwem. Zachował się jego warsztat, podobnie jak kompletne wyposażenie kuźni ze Staniszewskiego kowala Jakuba Sondeja. Kuźnia była czynna do roku 1976. Z Łążka Garncarskiego pochodzi zagroda ceramiczna Józefa Kurzyny i jego syna Czesława, którzy wypalali naczynia z gliny. Zdobiła je żona tego ostatniego – Marianna. Dziś odbywają się tu lekcje muzealne pt. „Nie święci garnki lepią…” Zagroda rodziny Szylarów swymi korzeniami sięga XVIII stulecia. Wychowało się w niej wiele pokoleń bogatego chłopskiego rodu. Ostatni mieszkający w niej gospodarz – Antoni Szylar miał trzydzieści hektarów ziemi; oprócz tego zajmował się szewstwem i stolarką. Wśród sąsiadów popularny był, jako zielarz, który potrafił zaradzić każdej chorobie. Co więcej: w latach 30-tych XX w., gdy modny był spirytyzm, potrafił wywoływać duchy! Do skansenu przeniesiono także siedem wiatraków różnych typów oraz zainstalowano malowniczo położony nad stawem młyn wodny z Żołyni Dolnej (1897 r.)
Pisząc tekst korzystałem z Publikacji MKL m.in. z: Almanachu 2010-2019, Kolbuszowa 2019 oraz Małego przewodnika po Parku Etnograficznym, Kolbuszowa 2015.
Fotografie Tadeusz Poźniak
