Podkarpacie wraz w przyległymi województwami: małopolskim i lubelskim należą do unikalnych w Europie regionów, gdzie licznie zachowały się drewniane kościoły i cerkwie od XV do XX stulecia. W naszym województwie jest 149 dawnych i obecnych cerkwi, 96 kościołów, 57 dzwonnic i jeden zbór ewangelicki wzniesionych przed ok. 1950 r.
Tradycja architektury drewnianej istnieje u nas nieprzerwanie przez sześć stuleci i trwa do dziś. Nie wiemy, czy sąsiednie województwa są bogatsze czy biedniejsze od naszego. Tamtejsi urzędnicy konserwatorscy nie zdążyli dotąd policzyć obiektów drewnianych na swoim terenie. Łatwiej o porównanie z Norwegią, gdzie zachowało się 28 „kościołów Wikingów” z XI-XIII stuleci: o konstrukcji klepkowej – identycznej jak w łodziach przez nich budowanych. (W Polsce istnieje tylko jeden kościół z tego okresu. W XIX w. został on przeniesiony ze Skandynawii do Karpacza.) Rodzime najstarsze drewniane świątynie pochodzą z XIV-XV stulecia. Na Podkarpaciu zachowało się ich ok. 10. Z listy blisko 256 świątyń, sześć zostało niedawno wpisanych na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego UNESCO. Są to gotyckie kościoły w Bliznem i Haczowie oraz cerkwie w Radrużu, Chotyńcu, Smolniku i Turzańsku.
Obecnie Stowarzyszenie „Pro Carpathia” wydało „Leksykon drewnianej architektury sakralnej województwa podkarpackiego”. Zawiera on charakterystykę 256 obiektów zilustrowany 1200 zdjęciami. „Suplement” dodaje do nich listę niezachowanych świątyń z 467 miejscowości i 535 przedstawiających je fotografii archiwalnych. Pierwsza fala niszczenia drewnianych zabytków miała miejsce na przełomie XIX/XX w. Jej przyczyna była prozaiczna: bogacenie się Galicji. Zniszczenia z tego okresu okazały się większe niż te, których dokonała I wojna światowa. Druga fala przypada na okres po Akcji „Wisła” – lata 1948 -1960, kiedy to władza ludowa zezwalała na powolne niszczenie opuszczonych cerkwi, nie wyrażając jednocześnie zgody na zagospodarowanie ich przez kościół katolicki. Monumentalna publikacja powstała przy współpracy z Wojewódzkim Podkarpackim Konserwatorem Zabytków w Przemyślu, który udostępnił swoje olbrzymie archiwa. Znajdziemy w leksykonie nie tylko świetne przykłady budownictwa średniowiecznego i barokowego, lecz także późniejsze unikalne wnętrza cerkiewne np. z jedynym tego rodzaju płaskorzeźbionym ikonostasem w Górzance w Bieszczadach, kaplicę w stylu art deco we wsi Krowica Sama (gm. Lubaczów) czy dawny zbór protestancki w Sarnowie k. Mielca.
Wiele uczynić trzeba, aby rozpropagować zabytki Podkarpacia tak, jak to wcześniej zrobiła Małopolska. 10 lat temu wytyczony został u nas Szlak Architektury Drewnianej. Coraz większa liczba świątyń staje się dostępna dla turystów. Coraz więcej opuszczonych cerkwi znajduje gospodarza. Czołowe miejsce zajmuje tu Muzeum Kresów w Lubaczowie, którego filią jest cerkiew w Radrużu. Obecnie Muzeum Kresów kończy remont kolejnej cerkwi w Bruśnie Nowym i przygotowuje się do budowy skansenu o unikalnych założeniach. Stowarzyszenie Pro Carpathia realizuje obecnie projekt „Sacrum i profanum w drewnie”, którego jednym z celów jest zorganizowanie warsztatów konserwatorskich w Lubaczowie z udziałem norweskich fachowców z tej dziedziny.
K. Zieliński, Leksykon drewnianej architektury sakralnej województwa podkarpackiego, Stowarzyszenie Pro Carpathia, Rzeszów 2015.
