Zbierają dokumenty, zdjęcia, relacje żyjących jeszcze świadków, dbają o to, by ta lokalna, najbliższa historia nie została zapomniana. To społecznicy i pasjonaci. Od ośmiu lat Instytut Pamięci Narodowej stara się docenić ich pracę przyznając nagrodę honorową „Świadka Historii”. We wtorek 22 listopada wręczono ja w Rzeszowie po raz dziewiąty. Otrzymało ja sześć osób z województwa podkarpackiego, w tym – pośmiertnie – Franciszek Kotula. Obok niego – pasjonaci, policjant i organizator służb specjalnych.
Uroczystość wręczenia nagrody honorowej IPN „Świadek Historii” podkarpackim laureatom XI edycji zgromadziła we wtorek wielu gości. Na scenie Wojewódzkiego Domu Kultury w Rzeszowie wyróżnienia odebrali: Barbara Krystyna Janczura, Tomasz Róg, Mariusz Skiba, Michał Jan Stręk, Magdalena Szczepańska oraz w imieniu śp. Franciszka Kotuli – Wanda Tarnawska, która współpracowała z Kotulą, a w 1998 roku współtworzyła Społeczny Komitet Wydania Dzieł Franciszka Kotuli. Odznaczenia dla „Świadków Historii” wręczył wiceprezes Instytutu Pamięci Narodowej dr Mateusz Szpytma.
Tytuł „Świadka Historii” przyznawany jest raz w roku instytucjom, organizacjom i osobom prywatnym szczególnie zasłużonym dla upamiętniania historii Narodu Polskiego oraz wspierającym pion edukacyjny Instytutu Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, w realizacji ustawowej działalności w obszarach edukacyjnym, naukowym i wydawniczym w poszczególnych regionach kraju. Nagroda jest przyznawana obywatelom polskim oraz osobom niebędącym obywatelami polskimi. Może być także przyznana pośmiertnie.
Tak stało się w tym roku w przypadku Franciszka Kotuli, znakomitego etnografa, który przez kilkadziesiąt lat niestrudzenie gromadził wiedzę o Rzeszowszczyźnie, ale i poza jej granicami. Jego potężny dorobek zawarty jest w wielu książkach i zbiorach Muzeum Etnograficznego, ale wciąż czeka na skatalogowanie, co znacznie ułatwiłoby kolejnym pokoleniom i badaczom sięganie do tej niezwykle wartościowej spuścizny.
Franciszek Kotula (1900-1983) urodził się w Głogowie Małopolskim. Ukończył Seminarium Nauczycielskie w Rzeszowie i Wyższy Kurs Nauczycielski w Toruniu. Od 1920 r. pracował jako nauczyciel szkół powszechnych w Straszydlu k/Rzeszowa, Głogowie, Budach Głogowskich, Tyczynie, a od 1932 r. w Rzeszowie. W 1935 r. Zarząd Towarzystwa Regionalnego Ziemi Rzeszowskiej powierzył mu zorganizowanie muzeum w Rzeszowie. Od tego momentu społecznie pełnił funkcję kierownika Muzeum Regionalnego Ziemi Rzeszowskiej, a w czasie okupacji niemieckiej pracował jako kierownik szkoły w Zwięczycy, pełniąc jednocześnie funkcję kierownika Muzeum Miejskiego w Rzeszowie, a po zakończeniu działań wojennych został kustoszem Muzeum Miasta Rzeszowa. W latach 1950–1959 piastował stanowisko dyrektora Muzeum Okręgowego w Rzeszowie, a od 1970 r. kierownika Działu Etnograficznego Muzeum. Od 1955 r., przez cztery kadencje, był radnym Wojewódzkiej Rady Narodowej w Rzeszowie. Bibliografia prac Franciszka Kotuli obejmuje około 600 pozycji, w tym takie książki jak m.in. „Z Sandomierskiej Puszczy”, „Folklor słowny osobliwy”, „Rozmowy ze skorupami”, „Po Rzeszowskim Podgórzu błądząc”, „Opowieści ziemi”, „Miasteczko. Na przykładzie Głogowa Małopolskiego i jego sąsiadów”, „Chłopi bronili się sami”, „U źródeł”. Niezwykły przewodnik po Rzeszowie – „Tamten Rzeszów, czyli wędrówka po zakątkach i historii miasta” ukazał się dopiero w 1985 r., już po jego śmierci. Kotula zostawił także następnym pokoleniom niezwykle cenną kronikę ostatnich lat społeczności żydowskiej w Rzeszowie i czasów Zagłady – „Kronika tamtych dni. Losy Żydów rzeszowskich 1939–1944”, która została przetłumaczona na język angielski. Dziś Franciszek Kotula jest patronem Muzeum Etnograficznego w Rzeszowie, jak również osiedla Krakowska-Południe w Rzeszowie, a także Miejsko-Gminnego Domu Kultury w Głogowie Małopolskim.
Wśród „Świadków Historii” nie po raz pierwszy znaleźli się też regionaliści związani z ziemią lubaczowską i podkarpacka częścią Roztocza.
Jedna z nich jest Barbara Krystyna Janczura (ur. 1957 r. w Lubaczowie), córka i wnuczka Sybiraków wywiezionych do Kazachstanu. Wnuczka przedwojennego policjanta Wojciecha Mielnika deportowanego na Kołymę, późniejszego żołnierza Armii Polskiej w ZSRS gen. Władysława Andersa. W 1992 r. odbyła podróż do Kazachstanu, w poszukiwaniu grobów babci i wujka. Od grudnia 2021 roku pełni funkcję wiceprezesa Terenowego Koła Związku Sybiraków w Lubaczowie. Jest też wieloletnim członkiem Zarządu Oddziału w Jarosławiu. Należy do Wspólnoty Wnuków Sybiraków z siedzibą w Białymstoku. Założyła i prowadzi blog: https://sybiracylubaczow.blogspot.com/, na którym zamieszcza informacje dotyczące działalności Terenowego Koła Sybiraków w Lubaczowie. Pamięć o zesłańcach przekazuje podczas spotkań z młodzieżą, uroczystości upamiętniających tamte dramatyczne wydarzenia. Wydała książki: „Ponury cień Sybiru: wspomnienia z zesłania, czyli wspomnienia z 6-letniego pobytu swojej rodziny na zesłaniu w Kazachstanie w latach 1940-1946”, „Cierniowym szlakiem: z piekła Kołymy do Armii Andersa” i „Sybiracy. Historia Koła Związku Sybiraków w Lubaczowie”, a także wierszowane wspomnienia w tomiku „Zobowiązanie”.
Również w Lubaczowie urodził się Tomasz Róg (ur. 1980 r.), historyk regionalista, kolekcjoner (właściciel kolekcji pamiątek z powiatu lubaczowskiego i Kresów Wschodnich RP), pomysłodawca i redaktor „Cieszanowskich Zeszytów Regionalnych”. Obecnie pracuje jako nauczyciel historii w Szkole Podstawowej w Cieszanowie oraz dokumentalista w Miejskiej Bibliotece Publicznej w Cieszanowie. Od 2021 r. jest przewodniczącym Koła Polskiego Towarzystwa Historycznego w Cieszanowie. Uczestniczył w licznych konferencjach naukowych i popularnonaukowych, jest autorem wystaw w ramach Festiwalu Dziedzictwa Kresów. W ciągu kilkunastu lat zgromadził wiele relacji świadków historii. Część z nich w postaci filmów została zamieszczona na portalu Archiwum Społeczne Gminy Cieszanów (www.archiwumcieszanow.pl). Tomasz Róg od kilkunastu lat współpracuje z rzeszowskim Oddziałem Instytutu Pamięci Narodowej, zarówno w sferze naukowej, jak również edukacyjnej. Wymiernym efektem tej współpracy są liczne publikacje i udział w konferencjach naukowych, wykłady otwarte oraz zorganizowane wernisaże wystaw IPN. Bierze czynny udział w pracach zespołu badającego relacje polsko-ukraińskie na terenach dzisiejszego Podkarpacia, a świadectwem zaangażowania są publikacje jego autorstwa, wydane przez IPN: „…i zostanie tylko pustynia. Osobowy wykaz ofiar konfliktu ukraińsko-polskiego 1939–1948. Gmina Cieszanów, powiat Lubaczów” oraz „Rudka. Dzieje wsi i jej zagłada”. To także z jego inicjatywy podczas kolejnych edycji Cieszanów Rock Festiwal (obecnie Ciesz Fanów Festiwal), IPN w sposób bliski młodemu pokoleniu prezentował najnowsze dzieje Polski.
Trzecią nagrodzoną przez IPN osobowością z Roztocza jest Magdalena Szczepańska (ur. 1977 r. w Tomaszowie Lubelskim), radna Rady Gminy w Bełżcu, założycielka i prezes Stowarzyszenia „Ocalić od zapomnienia” w Brzezinach Bełżeckich, które angażuje się w upamiętnienie osób, wydarzeń, rocznic i miejsc pamięci związanych z działalnością konspiracji niepodległościowej na Narolszczyźnie, i w tym roku zwyciężyło w konkursie o nagrodę „Przeszłość/Przyszłość” w kategorii „Upamiętnienie w terenie”, organizowanym przez Fundację im. Janusza Kurtyki. Wśród wielu działań na rzecz kultywowania pamięci historycznej są m.in. 75 rocznica obrony Brzezin – śladami por. Stefana Kobosa „Wrzosa”; projekty „W Hołdzie Żołnierzom Niezłomnym – Cichy Memoriał” i „Śladami kompanii „Narol”; „Dumni z historii” – 80. rocznica powstania kompanii AK „Narol”, czego efektem było odsłonięcie na rynku w Narolu muralu i tablicy pamiątkowej. Od 2021 r. Magdalena Szczepańska pełni także społeczną funkcję wiceprezesa Światowego Związku Żołnierzy Armii Krajowej Okręg Zamość i wiceprezesa Stowarzyszenia na Rzecz Rozwoju Lokalnego „Zamojszczyzna”.
Wśród wyróżnionych w tym roku przez IPN znalazł się również pochodzący z Jasła młodszy inspektor dr Mariusz Skiba, oficer Komendy Wojewódzkiej Policji w Rzeszowie, naczelnik Wydziału Komunikacji Społecznej, a także społecznik – od kilkunastu lat jest w zarządzie Stowarzyszenia Miłośników Jasła i Regionu Jasielskiego. Jest autorem kilkunastu artykułów naukowych poświęconych historii formacji policyjnych, dziejom regionu oraz sprawom bezpieczeństwa na Podkarpaciu. Był inicjatorem powstałej we współpracy z Instytutem Pamięci Narodowej Oddział w Rzeszowie monografii jubileuszowej z okazji 100. rocznicy powstania Policji Państwowej pt. „W służbie państwu i społeczeństwu. Z dziejów formacji policyjnych na Podkarpaciu (1919-2019)”. Angażuje się w upamiętnianie ofiar Zbrodni Katyńskiej, przez publikacje, a także doprowadzenie do wykonania tablic upamiętniających policjantów pomordowanych na Wschodzie, umieszczonych na budynkach siedzib komend w Łańcucie, Mielcu i Głogowie Małopolskim, oraz tablicy poświęconej patronowi Policji woj. podkarpackiego, inspektorowi Wiktorowi Zygmuntowi Sas-Hoszowskiemu. Współpracował z Oddziałowym Biurem Upamiętniania Walk i Męczeństwa IPN w Rzeszowie przy opracowaniu biogramów funkcjonariuszy. Był inicjatorem powstania wystawy KWP w Rzeszowie Policja w służbie Niepodległej, przypominającej o losach policjantów II Rzeczypospolitej oraz o etosie policyjnej służby. W ubiegłym roku w Ogrodach Bernardyńskich w Rzeszowie zaprezentowano wystawę Państwowy Korpus Bezpieczeństwa – Policja Polskiego Państwa Podziemnego w dokumentach, w organizacji której również brał udział. Był także współorganizatorem konferencji popularnonaukowych na Podkarpaciu.
Nagrodę w czwartek odebrał także Michał Jan Stręk (ur. 1947 r. w Szczecinie), współtwórca NSZZ „Solidarność”. Przewodnik górski i ratownik GOPR, absolwent Wydziału Budownictwa Lądowego i Inżynierii Środowiska na Politechnice Rzeszowskiej. Przez wiele lat pracował jako projektant w Biurze Projektowo–Badawczym Budownictwa Ogólnego w Rzeszowie, a potem w Biurze Projektowym Budownictwa Wiejskiego, gdzie organizował i pełnił funkcję wiceprzewodniczącego Komisji Zakładowej „Solidarność”. W 1981 r. był delegatem na I Walny Zjazd Delegatów „Solidarności” Regionu Rzeszowskiego. Po wprowadzeniu stanu wojennego wspólnie ze Zbigniewem Sieczkosiem zorganizował konspiracyjną Regionalną Komisję Wykonawczą „Solidarność” w Rzeszowie. Angażował się w pomoc internowanym i aresztowanym. Sam również, od 29 sierpnia 1982 r. do 11 września 1982 r. był internowany w Ośrodku Odosobnienia w Uhercach. W latach 1982–1989 był członkiem RKW Rzeszów i uczestnikiem działań podziemia solidarnościowego. Zajmował się m.in. organizacją siatek kolportażowych i struktur podziemia solidarnościowego w regionie rzeszowskim. Utrzymywał łączność z innymi ośrodkami konspiracji w kraju m.in. w Warszawie, Lublinie, Krakowie i Gdańsku, na Dolnym Śląsku oraz na terenie Polski południowo-wschodnie, przez co w latach 1982–1988 był wielokrotnie zatrzymywany. W lutym 1989 r. współorganizował Komitet Obywatelski przy RKW w Rzeszowie, następnie przemianowany na Rzeszowski Komitet Obywatelski „Solidarność”. W III RP zaangażował się w organizację służb specjalnych. W latach 1990–1996 i ponownie w latach 1997–2001 był szefem Delegatury Urzędu Ochrony Państwa w Rzeszowie. W 1998 r. został zastępcą dyrektora sekretariatu koordynatora ds. służb specjalnych, ministra Janusza Pałubickiego. W latach 2000-2001 współtworzył i był pierwszym komendantem Centralnego Ośrodka Szkolenia Urzędu Ochrony Państwa w Emowie k. Warszawy. Po zakończeniu pracy zawodowej zajął się popularyzacja historii. Jest autorem książki „Solidarność trwa. Świadectwo sprzeciwu i oporu 1981–1989”, a także współtwórcą Rzeszowskiej Grupy Ujawnić Prawdę i członkiem Stowarzyszenia Represjonowanych w Stanie Wojennym Województwa Podkarpackiego. Był także podkarpackim pełnomocnikiem projektu Encyklopedia Solidarności, w latach 2008–2010 doradcą Sejmowej Komisji Śledczej ds. tzw. nacisków w VI kadencji Sejmu RP, a w latach 2012–2015 członkiem Rady Konsultacyjnej przy Centralnym Ośrodku Szkolenia Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego.
Gala wręczenia nagród dla “Świadków Historii”. Fot. Materiały prasowe
Nagrodę „Świadek Historii” jak co roku przyznała kapituła, której przewodniczącym jest Prezes Instytutu Pamięci Narodowej. „Świadek Historii” uzupełnia ogólnopolską nagrodę IPN „Kustosz Pamięci Narodowej”.
Uroczystości w Rzeszowie towarzyszył recital zespołu „Buen Camino”, który zaprezentował twórczość mjr. Adama Kowalskiego w Rzeszowa, poety, legionisty, żołnierza Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie.
