Prezydent Rzeszowa Tadeusz Ferenc, dyrektor „dziewiątki” Marian Pietryka, niezapomniany aktor Kacperka Ryszard Szetela i ostatni cichociemny mjr Aleksander Tarnawski, a także 106-letnia mjr Maria Mirecka-Loryś są wśród tych, których pożegnaliśmy przez ostatni rok. We Wszystkich Świętych przypominamy zmarłych mieszkańców Podkarpacia.
Co rok we Wszystkich Świętych przypominamy zmarłych mieszkańców Podkarpacia, którzy w sposób wyjątkowy zapisali się w ludzkiej pamięci. Wśród nich jest Janusz Witowicz, ikona rzeszowskiej fotografii, który odszedł przed rokiem, 2 listopada w Dzień Zadusznych, tuż przed 84 urodzinami. Na zawsze do historii polskiej fotografii reportażowej weszły jego zdjęcia ze strajków w 1980 i 1981 roku, z czasu stanu wojennego. Portretował ludzi, a pod koniec życia także ptaki. Nawet, kiedy choroba nie pozwoliła mu już często wychodzić z mieszkania, a tak dobrze znana mieszkańcom Rzeszowa sylwetka na rowerze rzadko pojawiała się na ulicach, wciąż trzymał obiektyw blisko twarzy i fotografował świat ze swojego okna.
Janusz Witowicz urodził się 16 grudnia 1937 roku w Tarnopolu. Od 1945 roku związany był z Rzeszowem, gdzie ukończył I Liceum Ogólnokształcące. Podczas studiów na Wydziale Lotnictwa Politechniki Warszawskiej rozpoczął współpracę ze Studenckim Klubem Fotografii i Filmu „Limes”. W 1966 roku został laureatem I nagrody w II wystawie Fotografii Artystycznej Studentów Warszawy. Po studiach wrócił do Rzeszowa i poświęcił się fotografii. Prezentował ją na ponad 20 wystawach indywidualnych, z których najsłynniejsza, z 1979 roku, przedstawia rzeszowskich gołębiarzy. W swoim dorobku miał ponad 50 medali i wyróżnień. Od lat 60. XX w. jego fotografie były publikowane na łamach prasy regionalnej i ogólnopolskiej. W latach 80 współpracował z prasą opozycyjną, dokumentując wydarzenia z okresu Solidarności i stanu wojennego. Jego fotografie znajdują się w zbiorach prywatnych i muzeach, m.in. w: Muzeum Etnograficznym w Rzeszowie, Biurze Wystaw Artystycznych w Rzeszowie, oddziale IPN w Rzeszowie, Europejskim Centrum Solidarności w Gdańsku oraz w Galerii Fotografii Miasta Rzeszowa. Zaprezentowany został w „Antologii fotografii polskiej 1839-1989” Jerzego Lewczyńskiego.
Janusz Witowicz. Fot. Tadeusz Poźniak
Do Związku Polskich Artystów Fotografików Okręg Krakowski przyjęty został w 1984 roku. Wcześniej, w 1981 roku wykonał zdjęcia, które weszły do historii polskiej fotografii reportażowej. „Manifestacja” wykonana 11 listopada 1981 roku przedstawia grupę robotników niosących biało-czerwone flagi ulicami Rzeszowa, druga – z grudnia 1981 roku pt. „Wigilia 1981” – pokazuje nakryty białym obrusem stół, siedzące przy nim dziecko, talerz z opłatkiem, o który oparta jest świąteczna kartka z pieczątką „OCENZUROWANO”. Zdjęcie powstało, kiedy w Polsce dopiero co wprowadzono stan wojenny. Zdobyło ono Grand Prix na Foto-Expo w Poznaniu w 1983 roku.
3 stycznia 2022 roku zmarł Ryszard Szetela, wieloletni aktor Teatru Lalki i Aktora „Kacperek” w Rzeszowie oraz jego dyrektor i kierownik artystyczny w latach 1981-1984. W ciągu 30 lat pracy wykreował wspaniałe role dla dzieci i dorosłych. Odszedł w wieku 83 lat.
Ryszard Szetela. Fot. Archiwum Teatru Maska
Aktor, lalkarz, reżysera wielu spektakli lalkowych, odtwórca niezliczonych ról w przedstawieniach, które zapartym tchem oglądali nie tylko młodzi widzowie Teatru Lalki i Aktora „Kacperek”, przemianowanego później na Teatr Maska. Urodził się 3 grudnia 1938 roku w Rzeszowie. W 1959 roku został przyjęty jako adept do Wojewódzkiego Teatru Lalki i Aktora „Kacperek”. W aktorstwie odkrył swoją pasję i zawód. W 1964 r. zdał eksternistyczny egzamin aktorski i uzyskał dyplom aktora-lalkarza. Kiedy przeszedł na emeryturę wciąż można było go zobaczyć w spektaklach autorskiego teatru znaku plastycznego prof. Janusza Pokrywki – Sceny Propozycji. Ryszard Szetela był laureatem wielu nagród na festiwalach w kraju i za granicą. W 1991 roku otrzymał nagrodę wojewody rzeszowskiego, a 1993 roku nagrodę miasta Rzeszowa za całokształt osiągnięć artystycznych w teatrze lalek. Otrzymał brązowy medal „Zasłużony Kulturze Gloria Artis”.
10 lutego 2021 roku zmarł Zdzisław Daraż, współzałożyciel i przewodniczący Towarzystwa Przyjaciół Rzeszowa i wielki orędownik kultury i edukacji. Były harcerz i wielbiciel marszałka Piłsudskiego. Bibliotekarz, który planował budowę wielkiej biblioteki przy rzeszowskim Rynku. Z wykształcenia historyk po UJ. Wybierany przez rzeszowian na radnego cztery kadencje z rzędu. Koncentrował się przede wszystkim na sprawach kultury, popularyzacji historii miasta i pamięci o ludziach z nim związanych, czego przykładem jest licząca ok. 30 tytułów seria „Resoviana” wydawana przez TPRz. Był także redaktorem naczelnym „Echa Rzeszowa”, a wcześniej, do 1978 roku – gazety „Profile”.
Do Rzeszowa trafił przez harcerstwo, bo urodził się urodził się w 1932 roku w Oleszycach Starych, na ziemi lubaczowskiej i zajmowała ona ważne miejsce w jego sercu. Kresowej historii poświęcił kilka książek z watkami autobiograficznymi, jak „Zawierucha nad Sanem”, „Ogniska za Sanem”, „Okopy kresowe”, czy „Z kresowych stanic” i „Absolwenci”. Te ostatnie nawiązywały do jego wspomnień z harcerstwa, w które zaangażował się tuż po wojnie, zapisując się w 1946 roku do Związku Harcerstwa Polskiego, a z czasem zostając komendantem Hufca ZHP w Lubaczowie, a potem komendantem Chorągwi Rzeszowskiej Związku Harcerstwa Polskiego.
Zdzisław Daraż. Fot. Facebook/Rzeszów Stolica Innowacji
W 1968 roku został dyrektorem Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Rzeszowie. Kierował nią do 1990 roku. W 1994 roku po raz pierwszy został wybrany na radnego Rzeszowa. Przez 17 lat był redaktorem naczelnym „Echa Rzeszowa” i ponad 20 lat przewodniczył Towarzystwu Przyjaciół Rzeszowa. Pod koniec życia jeszcze stworzył Stowarzyszenie Miłośników Rzeszowa. Odznaczony licznymi odznakami medalami i orderami, w 2005 roku otrzymał od Prezydenta RP Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski oraz medal Ministra Kultury Gloria Artis.
4 marca 2022 roku w wieku 101 lat zmarł mjr Aleksander Tarnawski, ps. „Upłaz” – ostatni żyjący Cichociemny. Urodził się 8 stycznia 1921 r. w podrzeszowskiej Słocinie. W 1938 r. ukończył gimnazjum w Chorzowie i rozpoczął studia na Wydziale Chemii Uniwersytetu Lwowskiego. Po wybuchu wojny, w październiku 1939 r., przedostał się przez Węgry do Francji, gdzie został przydzielony do 1. Dywizji Grenadierów. Po ewakuacji do Wielkiej Brytanii dostał przydział do 16. Brygady Pancernej, gdzie szkolono go do zadań specjalnych, a później do 1. Dywizji Pancernej. Przeszedł intensywne szkolenie dla Cichociemnych.
Aleksander Tarnawski. Fot. Archiwum Podkarpacka Historia
W nocy z 16 na 17 kwietnia 1944 r. został zrzucony ze spadochronem nad Polską wraz z grupą Cichociemnych. Dostał przydział do okręgu AK Nowogródek. Należał do komandosów polskiego podziemia, był oficerem Armii Krajowej, kapitanem broni pancernej, wykonywał trudne misje konspiracyjne, a także zajmował się szkoleniem żołnierzy AK oraz walką z partyzantką sowiecką. Po wojnie ukrywał swoją przeszłość. Zamieszkał w Gliwicach, ukończył chemię na Politechnice Śląskiej. Swoje życie zawodowe związał z Politechniką Śląską, Instytutem Metali Nieżelaznych i Instytutem Przemysłu Tworzyw i Farb w Gliwicach. Dopiero w latach osiemdziesiątych otwarcie przyznał, że był jednym z 316 Cichociemnych.
Aleksander Tarnawski został patronem specjalnej jednostki wojskowej GROM. 7 września 2014 r., w wieku 93 lat, wykonał w tandemie spadochronowym skok z żołnierzami jednostki GROM. W 2016 r. ukazał się wywiad rzeka z Tarnawskim pt. „Ostatni. Historia cichociemnego Aleksandra Tarnawskiego, pseudonim Upłaz”. W 2018 r. otrzymał awans na stopień majora. Za zasługi w walce o niepodległość był kilkakrotnie odznaczany m.in. Krzyżem Walecznych. Uhonorowano go również Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski.
19 marca 2022 r. w wieku 99 lat odszedł mjr Józef Lis ps. „Tajfun” – żołnierz Związku Walki Zbrojnej-Armii Krajowej, uczestnik akcji odbicia więzionych żołnierzy AK na zamku w Rzeszowie, kawaler Krzyża Kawalerskiego Orderu Odrodzenia Polski, zasłużony członek zwyczajny Światowego Związku Żołnierzy AK Okręgu Podkarpackiego, członek Korpusu Weteranów Walk o Niepodległość Rzeczypospolitej Polskiej, działacz społeczny.
Do Związku Walki Zbrojnej wstąpił w marcu 1940 roku, a od lutego 1942 roku dołączył do grupy dywersyfikacyjnej mjr Cieplińskiego ps. „Pług” przy Inspektoracie AK Rzeszów. Brał udział w wielu akcjach bojowych i dywersyjnych jak na przykład: unieruchomienie młyna w Pogwizdowie, akcja dywersyjna na PKP, ubezpieczanie zrzutów lotniczych, transport broni, likwidacja band rabunkowych i inne.
Józef Lis. Fot. Archiwum IPN
W czasie akcji „Burza” w lasach w Bratkowicach po dowództwem ppor. Józefa Rzepki ps. „Znicz” pełnił stałe patrole rozpoznawcze, ubezpieczając główne zgrupowanie, staczał kilkakrotnie walki z przeważającymi siłami niemieckimi, objął dowództwo plutonu. W nocy z 7 na 8 października 1944 r. pod dowództwem płk. Łukasza Cieplińskiego major Lis wraz z innymi próbował rozbić więzienie na Zamku w Rzeszowie, w którym przetrzymywano 270 żołnierzy Armii Krajowej. Akcja jednak zakończyła się niepowodzeniem.
Mjr Lis z oddaniem pielęgnował pamięć o żołnierzach Armii Krajowej. Za swoją działalność patriotyczną został odznaczony: Medalem Wojska Polskiego, Krzyżem Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski, Krzyżem Armii Krajowej, Patentem Weterana Walk o Wolność i Niepodległość Ojczyzny, Złotą Odznaką Zasług Światowego Związku Żołnierzy Armii Krajowej, 25-lecia Okręgu Podkarpackiego Światowego Związku Żołnierzy Armii Krajowej, odznaczeniem Pamiątkowym Światowego Związku Żołnierzy Armii Krajowej „Kolumbowie Rocznik 20”
29 maja 2021 rok w Warszawie, w wieku 106 lat zmarła pochodząca z Racławic k. Niska Maria Mirecka-Loryś. Do końca ponad 100-letniego życia sprawy polskie były dla niej najważniejsze. Była działaczką obozu narodowego. Urodziła się 7 lutego 1916 roku w Ulanowie. Wkrótce rodzina Mireckich wraz z ośemką dzieci zamieszkała w Racławicach koło Niska, gdzie Maria w 1937 roku ukończyła gimnazjum. Studia rozpoczęte na Wydziale Prawa Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie przerwała wojna. Maria, która śladem starszego rodzeństwa zaangażowała się w działalność Związku Akademickiego Młodzieży Wszechpolskiej, od początku okupacji działała w konspiracji. Od wiosny 1940 roku była komendantką Narodowej Organizacji Wojskowej Kobiet w powiecie niżańskim, a później całego NOWK Okręgu Rzeszowskiego. Kierowała sekcją kobiecą w Zarządzie Okręgu Rzeszowskiego SN i działała jako kurierka Komendy Głównej NOW. Po scaleniu NOW z AK awansowała na kapitana, kierowała Wojskową Służbą Kobiet w rzeszowskim Podokręgu Armii Krajowej. Wiosną 1945 r. została komendantką główną Narodowego Zjednoczenia Wojskowego Kobiet.
Maria Mirecka-Loryś. Fot. Tadeusz Poźniak
Po wojnie wznowiła studia prawnicze na Uniwersytecie Jagiellońskim, ale na początku sierpnia 1945 roku została aresztowana. Więziono ją w Rzeszowie, Warszawie i Krakowie, a po miesiącu zwolniono na mocy amnestii. Ponieważ groziło jej ponowne aresztowanie, w grudniu 1945 roku wyjechała z Polski. W obozie II Korpusu generała Andersa pod Ankoną poznała swego przyszłego męża, oficera rezerwy Henryka Lorysia. W październiku 1946 r. wyjechali do Anglii, a w styczniu 1952 r. do USA. Z kraju, przed prześladowaniami uciekł także jej brat Kazimierz i siostra Helena. Brat Adam został w 1952 roku zamordowany przez bezpiekę, na warszawskim Mokotowie, za kontakty z Rządem Polski na Uchodźstwie. Jego szczątki zostały odnalezione dopiero w 2018 roku.
Maria Mirecka-Loryś na emigracji zaangażowała się w pracę w organizacjach polonijnych: działała w Stronnictwie Narodowym, była członkiem ZG Związku Polek w Ameryce oraz Krajowego Zarządu Kongresu Polonii Amerykańskiej. Przez 32 lata kierowała „Głosem Polek”. Od lat 70-tych XX wieku zaangażowała się w pomoc dla Polaków na wschodzie, a w 2004 roku powróciła do Polski na stałe. Przez kilkanaście lat mieszkała w rodzinnych Racławicach (dopiero w ostatnich latach w Warszawie), wciąż współpracując z Polsko-Amerykańską Fundacją Kultury na Florydzie, Światowym Kongresem Kresowian. Brała udział w konferencjach i spotkaniach patriotycznych. Została uhonorowana wieloma wysokimi odznaczeniami państwowymi m.in.: Krzyżem Zasługi, Krzyżem Walecznych, Krzyżem Partyzanckim, Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski, Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski.
14 kwietnia 2022 roku w wieku 84 lat zmarł Dariusz Dubiel, były dyrektor Estrady Rzeszowskiej, prezes Towarzystwa Kultury Teatralnej w Rzeszowie. Do końca żył teatrem i sprawami kultury, regularnie spotykał się z m.in. z seniorami w ośrodku przy łańcuckim szpitalu, by dyskutować o sztuce. Łańcut był jego rodzinnym miastem. W nim się urodził i mieszkał do śmierci, ale z Rzeszowem związany był zawodowo oraz artystycznie – jako reżyser, organizator wydarzeń kulturalnych, a w końcu i filolog klasyczny, którym był z wykształcenia (prowadził lektorat z łaciny w Filii UMCS w Rzeszowie). Studiował także teatrologię. Dyplom w zakresie reżyserii zdobył w 1969 roku w Studium Teatralnym Ministerstwa Kultury i Sztuki. Pracę rozpoczął w 1964 roku jako instruktor teatralny (potem kierownik artystyczny) w Wojewódzkim Domu Kultury w Rzeszowie, gdzie założył pierwszy w kraju Klub Reżysera Amatora, a następnie Studium Teatru Propozycji. Zrealizował tam spektakle małych form: „Nie od razu Rzeszów zbudowano”, „Legenda o Janosikowej śmierci”, „Czarne kwiaty” wg C.K. Norwida, „Niobe” wg K.J. Gałczyńskiego. Wielu członków studium dostało się do Szkół Teatralnych. To on wspólnie z Bogdą Olszanecką zorganizował w rok po śmierci Juliana Przybosia (który pochodził z podkarpackiej Gwoźnicy) pierwszy ogólnopolski konkurs poezji współczesnej O Złoty Lemiesz, który przez ponad 20 lat, do 1995 roku, gromadził w WDK najwybitniejszych polskich recytatorów i teatry poezji – tu pierwsze nagrody zdobywali tak znani aktorzy jak Artur Barciś czy Krzysztof Globisz.
Dariusz Dubiel. Fot. Józef Gajda
W latach 1979-1978 Dariusz Dubiel był dyrektorem Wojewódzkiego Domu Kultury w Tarnobrzegu, przez trzy kolejne – dyrektorem Miejskiego Ośrodka Kultury w Rzeszowie. We wrześniu 1981 roku został dyrektorem „Estrady Rzeszowskiej” i na początek zrealizował musical „Kolęda Nocka” Brylla Trzcińskiego zabroniony przez cenzurę do grania w stanie wojennym. Estradą kierował ponad dwie dekady i sprawił, że Rzeszów stał się stolicą polskiej sztuki rozrywkowej. A to za sprawą Ogólnopolskich Spotkań Estradowych “OSET” w Rzeszowie (1982-1989).
Ściągał do Rzeszowa artystów Teatru Wielkiego – Opery Narodowej, Opery Śląskiej z Bytomia, Opery Krakowskiej i ze Lwowa oraz teatrów muzycznych z Wrocławia, Lublina, Łodzi i Gliwic. Wyreżyserował ponad 60 programów, w tym jeden w Operze Lwowskiej. Spektakl był wystawiany w Rzeszowie oraz na tournée w Niemczech, Belgii i Szwajcarii. Także dzięki niemu jedyny raz w Rzeszowie gościł Teatr Cricot 2 Tadeusza Kantora z widowiskiem „Wielopole, Wielopole”.
30 maja zmarł prof. dr hab. Stanisław Marczuk, wykładowca Uniwersytetu Rzeszowskiego i Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego – był współorganizatorem stalowowolskiej filii KUL. Zajmował się badaniami związanymi z socjologią miasta, gospodarką i etyką.
Stanisław Marczuk. Fot. Archiwum rodzinne
Był absolwentem socjologii i historii Uniwersytetu Jagiellońskiego, w 2003 roku prezydent RP przyznał mu tytuł profesora w zakresie nauk humanistycznych. Oprócz pracy naukowej jego pasją były biegi długodystansowe i wspinaczka górska. Od kilkunastu lat zmagał się z ciężką chorobą. Zmarł w wieku 74 lat.
27 sierpnia 2022 roku zmarł Tadeusz Ferenc, prezydent Rzeszowa przez prawie dwie dekady, od 2002 do 2021 roku. Prezydent zmarł w sobotę wieczorem w szpitalu w Rzeszowie po długiej chorobie.
Tadeusz Ferenc w 1940 roku urodził się w Rzeszowie. Był absolwentem Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Zanim został prezydentem Rzeszowa w 2002 roku przez 28 lat pełnił funkcje kierownicze w przedsiębiorstwach branży transportowej, przemysłowej, komunalnej i spółdzielczej. Poparcie społeczne zdobył jako prezes Spółdzielni Mieszkaniowej „Nowe Miasto”, co w latach 1994-2001 przełożyło się na miejsce w radzie miasta, a w 2001 roku na mandat poselski. Rok później Ferenc z niego zrezygnował i 10 listopada 2002 roku w pierwszych bezpośrednich wyborach prezydentów miast został wybrany na prezydenta Rzeszowa. Te wybory wygrywał jeszcze cztery razy z kolei – w 2006, 2010, 2014 i 2018 roku. W lutym 2021 roku, po przebyciu choroby Covid-19, oświadczył jednak, że rezygnuje z funkcji i nieoczekiwanie poparł w wyścigu o prezydenturę Rzeszowa posła Solidarnej Polski Marcina Warchoła.
Tadeusz Ferenc. Fot. Tadeusz Poźniak
W 2021 roku otrzymał tytuł Honorowego Obywatela Miasta Rzeszowa, a wśród zasługi, jakimi Tadeusz Ferenc zasłużył się dla stolicy Podkarpacia, na pierwsze miejsce wysuwa się powiększenie miasta – z ok. 54 km kw. w 2005 roku do ponad 128 km kw. obecnie. Liczba ludności wzrosła ze 159 tys. do 198 tys. osób.
Był synonimem sukcesu samorządowca i otrzymał za to wiele nagród i statuetek w kraju i za granicą. W 2017 roku uhonorowany został tytułem Doctora Honoris Causa Politechniki Rzeszowskiej. Otrzymał również Krzyż Oficerski i Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski – za wybitne zasługi dla rozwoju samorządu terytorialnego w Polsce. W dniu pogrzebu Prezydent RP Andrzej Duda odznaczył go pośmiertnie Orderem Odrodzenia Polski.
26 sierpnia 2022 roku zmarł również Marian Pietryka, dyrektor IX Liceum Ogólnokształcące z Oddziałami Dwujęzycznymi im. Świętej Królowej Jadwigi w Rzeszowie. Miał 66 lat. Z wykształcenia matematyk, absolwent WSP w Rzeszowie. W oświacie pracował od 1980 roku, a od 1990 roku – na stanowisku dyrektora – najpierw w Szkole Podstawowej nr 35, od 1999 roku w Gimnazjum nr 9 im. Świętej Królowej Jadwigi, a po reformie w IX LO. Był też radnym miasta Rzeszowa II kadencji – przewodniczącym komisji kultury i sportu.
Marian Pietryka. Fot. Archiwum rodzinne
Wybitna postać rzeszowskiej oświaty. Prowadzone przez niego Gimnazjum nr 9 było uważane za jedną z najlepszych placówek w regionie, a potem przemianowane na IX LO w Rzeszowie, w 2020 roku jako pierwsza szkoła na Podkarpaciu zostało wpisane na światową listę szkół z programem międzynarodowej matury.
Znany z otwartości i tolerancji podejmował wiele działań zmierzających do eliminowania przejawów ksenofobii i nietolerancji, m.in. w ramach projektów „W kręgu Islamu” ze Stowarzyszeniem „Arabia” i „Przywróćmy pamięć” przy współpracy z Fundacją Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego.
Jako menedżer skutecznie pozyskiwał środki z funduszy europejskich na działalność bieżącą, remonty i rozwój szkoły, wybudował kryty kort do tenisa ziemnego oraz nowoczesne boisko szkolne.
Na zawsze pozostaną w ludzkiej pamięci.
