Fajki z Koszyc, czyli “diabelskie naczynia” na wystawie w Rzeszowie

Nazywano je niegdyś diabelskimi naczyniami, a palenie diabelskim przyzwyczajeniem. Dziś fajki używane są przez nielicznych, ale te sprzed 100-200 lat stanowią cenne zabytki. Takie właśnie dzieła sztuki rzemieślniczej zgromadziło Muzeum Wschodniosłowackie w Koszycach, jedno z najstarszych w tym kraju. Kolekcję fajek wypożyczyło właśnie Rzeszowowi i od 9 sierpnia można ją podziwiać w Muzeum Okręgowym.  

 

Zwyczaj palenia tytoniu Europejczycy przejęli od amerykańskich Indian cztery i pół wieków temu. Wspólne wdychanie tytoniu pozwalało na nawiązywanie dobrych kontaktów a przekazana fajka pokoju była jednym z najcenniejszych darów i cementowała przyjaźń na całe życie. 

 

W krajach Europy Zachodniej zwyczaj palenia tytoniu szybko się rozwijał. W Niemczech fajkę ochrzczono mianem „Pfeife”, we Frnacji – „pipe”, a w Czechach – „dymka”. Pierwsze warsztaty rzemieślnicze wytwarzające fajki powstały w Anglii, a stamtąd protestanci (po emigracji w 1603 roku) przeszczepili umiejętność wyrobu fajek do Holandii, gdzie pod koniec XVII wieku palenie fajki stało się zjawiskiem społecznym, o czym świadczą ówczesne rysunki i obrazy.

 

 

Fot. Fot. Materiały prasowe

 

Na grunt monarchii habsburskiej zwyczaj ten przynieśli żołnierze najemni podczas wojny trzydziestoletniej. Tytoń był dla nich częścią wynagrodzenia. Uprawa tytoniu szybko się rozwinęła na Węgrzech, zwłaszcza w południowej części kraju, gdzie były ku temu doskonałe warunki klimatyczne. Już w pierwszej połowie XVII wieku uprawa i sprzedaż tytoniu stały się monopolem państwowym. 

 

Na Słowacji zaczęto wyrabiać fajki na przełomie XVII i XVIII wieku. Warsztaty powstały w miejscach, w których znajdowały się centra produkcji ceramiki, np. w zachodniej Słowacji – Modra, Košolná, Smolenice. W XIX wieku działały warsztaty w Bratysławie, Koszycach, Nitrze, Humenné i innych miastach.

 

Najstarsze gliniane fajki były stosunkowo tanie, ale bardzo delikatne, więc szybko zastąpiono je drewnianymi. Wiele z nich było drogich ze względu na oryginalne zdobienia. W ciągu XVIII wieku popularne stały się fajki wyrabiane z sepiolitu, które z terenów Węgier rozpowszechniły się w całej Europie. Były one wykonywane przez wykwalifikowanych rzemieślników dla bogatych rodzin szlacheckich, stąd wiele z nich posiada herby swoich użytkowników. Kiedy w XVIII wieku w Europie opracowano sposoby produkcji porcelany, niemieckie manufaktury zaczęły wytwarzać z niej także fajki. Głowicom nadawano różne formy, dochodząc do kształtu jajka, który jest popularny do dzisiaj.

 

W Europie Środkowej palenie było zarezerwowane dla mężczyzn. Fajki były używane tylko przez żołnierzy, chłopów, rzemieślników i robotników. Szlachta i zamożna burżuazja przyjęły zwyczaj wciągania sproszkowanego tytoniu, często wzbogaconego aromatem, czyli tabaki. W domu fajki były zostały umieszczone na honorowym miejscu na specjalnym drewnianym stojaku. Tytoń przechowywano często w ceramicznych pojemnikach o różnych kształtach. Palenie było możliwe tylko w czasie wolnym. Fajka musiała być nie tylko odpowiednio przechowywana, regularnie czyszczona, ale także odpowiednio wypełniona tytoniem i zapalana.

 

Pierwsze cygara pojawiły się na rynku od połowy XIX wieku i wraz z papierosami wyparły drobne i niepraktyczne fajki. Palenie od początku uważano za ludzką słabość, nazywaną często diabelskim przyzwyczajeniem, a fajki diabelskimi naczyniami. 

 

 

Więcej na temat tej historii, a także bogatą kolekcję fajek od 9 sierpnia można oglądać w Muzeum Okręgowym w Rzeszowie. To efekt współpracy rzeszowskiej placówki z Muzeum Wschodniosłowackim w Koszycach, jednym z najstarszych i najważniejszych muzeów na Słowacji. Założone w 1872 roku w swych zbiorach posiada bardzo cenne zbiory biblioteczne, graficzne, fotograficzne, kolekcję rysunków, malarstwa i rzeźby oraz numizmaty i eksponaty archeologiczne.

 

Wystawa „Historyczne fajki” przygotowana przez Słowaków dla rzeszowskiego muzeum obejmuje cenne egzemplarze – dzieła sztuki wykonane z sepiolitu, drewna lub porcelany, bogato rzeźbione i zdobione między innymi w srebrne oprawy. W XIX i na początku XX wieku – kiedy niewiele wiedziano jeszcze o szkodliwości palenia tytoniu – fajka była oznaką pozycji społecznej właściciela, pokazywała także jego profesję i zainteresowania. Na wystawie zobaczyć więc można fajki myśliwskie, cechowe i korporacyjne, na przykład członków studenckich zrzeszeń, rezerwistów itp. 

 

Wystawa historycznych fajek ze zbiorów Muzeum Wschodniosłowackiego w Koszycach prezentowana jest od 9 sierpnia do 11 października 2019 roku.