W świetle księżyca i stłumionych świateł, w miejscu starego Rzeszowa – gdzie w czasie okupacji było getto – ale i nowego Rzeszowa tętniącego dziś młodością i dźwiękiem klaksonów, pięknym, wstrząsającym widowiskiem plenerowym „Blizna” prof. Leszek Mądzik złożył swój artystyczny hołd jednemu z trzech wielkich magów teatru, prof. Józefowi Szajnie. Na Placu Cichociemnych, gdzie w 2002 roku stanęła rzeźba "Przejście 2001", rozpoczęła się siódma już edycja festiwalu "Źródła Pamięci. Szajna – Grotowski – Kantor", ale chyba po raz pierwszy tak mocno przeżywaliśmy świat, w którym człowiek stal się numerem w kolejce po śmierć. I choć w przypadku prof. Szajny „blizna” celi śmierci i więziennego pasiaka pozostała w nim na zawsze, to jednocześnie stała się siłą życia i tworzenia. Pytanie, czy my umiemy dziś wyzwolić się z „pasiaków współczesności?!
Leszek Mądzik, scenograf, reżyser, malarz i fotograf, założyciel oraz szef Sceny Plastycznej KUL. Twórca, który zapisał swój osobny rozdziały w historii teatru i plastyki, wystawą "Światło dramatu" oraz spektaklem "Blizna", który został przygotowany specjalnie dla przestrzeni, którą przed laty dla „Przejścia 2001” wybrał prof. Szajna i poza Rzeszowem nigdzie nie był dotychczas pokazywany, rozpoczął siódmą edycję festiwalu "Źródła Pamięci. Szajna – Grotowski – Kantor". Przez kolejne dni, aż do soboty Rzeszów zatrzyma się wokół trzech wielkich twórców teatru: Józefa Szajny, Jerzego Grotowskiego, Tadeusza Kantora. Oni z tym miastem i jego najbliższą okolicą byli związani, tym miejscem przesiąkli, a teraz od 7 lat, dzięki festiwalowi do tego miejsca wracają ci, dla których Szajna, Grotowski, Kantor ciągle są inspiracją, a teatr najważniejszy.
Prof. Józef Szajna, który w poprzednich latach zdawał się pozostawać w festiwalowym cieniu Tadeusza Kantora i Jerzego Grotowskiego, w tym roku wysuwa się na plan pierwszy. Ten wybitny scenograf, reżyser teatralny, autor scenariuszy, teoretyk teatru, malarz i grafik, więzień obozów koncentracyjnych w Auschwitz i Buchenwaldzie, co zaważyło na charakterze całej jego twórczości, dokładnie 95 lat temu urodził się w Rzeszowie i do miasta swej młodości wracał przez całe życie. Tutaj powstała jedyna w Polsce i na świecie Szajna – Galeria, tutaj też 20 lat temu miała miejsce premiera ostatniego spektaklu "Deballage", który podbił potem świat, a który Szajna zrealizował w Rzeszowie.
Dzięki silnym związkom z miejscem, skąd rozpoczął swoją drogę, Szajna doczekał się też bardzo dobrych książek o sobie autorstwa rzeszowian. Powieść "18 znaczy życie, rzecz o Józefie Szajnie" napisał Jerzy Fąfara, wspomnienia „Spotkania z Szajną” oraz „Szajny ślady ostatnie” wydał Andrzej Piątek.
Fot. Tadeusz Poźniak
Sama „Blizna” Leszka Mądzika, bardzo mocno nawiązuje do dramatycznych przeżyć młodego, 19-letniego Józefa Szajny, który nie tylko przeżył gehennę niemieckich obozów, ale dwa tygodnie przetrwał w celi śmierci, w upiornych warunkach, w pomieszczeniu o wymiarach 90 na 90 cm bez okien, gdzie zamykano po czterech więźniów, a ci mogli tylko stać. I… paradoksalnie w tej celi Szajna narodził się jako artysta. Nikt tego nie zrozumie, kto choć przez chwilę nie przebywał w miejscu, gdzie człowiekowi odbiera się wszystkie zmysły. W ciemności Szajna niczego nie widział, dotykał jedynie ścian, przez które nie docierały do niego żadne dźwięki. I tylko stworzenie we własnej głowie świata na nowo pozwalało w takich warunkach przetrwać. Szajnie się to udało. Więcej, tamte przeżycia potrafił pokazać w sztuce, potrafił je przekuć w swoją siłę życia i tworzenia.
Dlatego tak wstrząsający jest szpaler 6 skrzyń przypominających 6 grobów, jakie na Placu Cichociemnych ustawił w „Bliźnie” Leszek Mądzik. Gdy widzimy dłonie przebijające się do życia, spod „zwałów” ziemi, to jakby widzieć młodego Szajnę walczącego o każdy oddech w celi śmierci. Przejmująca jest też scena wyzwalania się z więziennych pasiaków, bo czy można się uwolnić od tej blizny? Nie, nie można! Ale ważniejsze jest pytanie, jak ta blizna zdeterminuje nasze życie, czy pogrąży nas w otchłani rozpaczy, czy może nasze życie napisze na nowo, jako takie, w którym nawet chwili nie zmarnujemy na rzeczy miałkie?!
Sama rzeźba „Przejście 2001” ma w spektaklu swoje fundamentalne znaczenie – bo co dalej, gdy zdejmiemy „pasiaki”? Czy nie pozostajemy nadzy wobec wyzwań XXI wieku?! Szajna wiek XX, naznaczony dwoma najbardziej nieludzkimi systemami w dziejach świata – nazizmem i komunizmem, nazywał "katastrofą i chorobą". Ale przyszłości też nie widział w różowych barwach. W wiek XXI weszliśmy naznaczeni tragedią World Trade Center i globalnym terroryzmem. Choć marzył mu się świat bez wojny i zła – jego rzeźba „Przejście 2001” miała być symbolicznym przejściem w nowe tysiąclecie, od śmierci do życia. Przypomnieniem, że był numerem, a stał się człowiekiem, swoistym memento sztuki pochodzącej z tego, co przeżył i zrozumiał.
Tyle tylko, że człowiek XXI wieku, którego nie dotknęła tragedia wojen światowych i obozów koncentracyjnych, też zdaje się być nagi i bezbronny wobec zagrożeń współczesnego świata. Nagość aktorów Mądzika, przy niemiłosiernie świdrującym dźwięku skrzypiec na tle „Przejścia 2001” jest tak przejmująca, że odchodzący w ciemność aktorzy na długo pozostawiają widzów w ciszy. Asceza środków wyrazu, scenografii i dojmująca czerń otulająca wszystko i wszystkich, tak charakterystyczna dla Mądzika, nie może się nie podobać.
Fot. Tadeusz Poźniak
W kolejnych dniach festiwalu zobaczymy jeszcze: „Kroniki podwórkowe” Teatru Przedmieście, „Studium o Hamletach” Teatru Chorea i Akademii Teatralnej im. A. Zelwerowicza, „Orfeo‘70” Stowarzyszenia Sztuka Nowa, „Dziady – Noc Pierwsza” Teatru Wierszalin oraz „Trzynaście sztuk awangardowych” w reżyserii Romana Siwulaka z krakowskiej Cricoteki.
Wstęp na wszystkie prelekcje i promocje książek przewidziane w programie jest bezpłatny. Bilety na spektakle w cenie 40 zł.
Program festiwalu „Źródła Pamięci. Szajna-Grotowski-Kantor 2017”
Rzeszów, 27-30 września 2017
Czwartek, 28 września
11.00 – Józef Szajna – prelekcje: Leszek Mądzik, Agnieszka Koecher-Hensel, Jerzy Fąfara (Szajna Galeria, ul. Sokoła 7/9)
18.00 – Teatr Przedmieście „Kroniki podwórkowe” (Teatr Przedmieście, ul. Reformacka 4)
20.00 – Teatr Chorea/Akademia Teatralna im. A. Zelwerowicza „Studium o Hamletach”, po spektaklu spotkanie z reżyserem i aktorami (Teatr Maska)
Piątek, 29 września
11.00 – Promocja książek: „Apologie. Szkice o teatrze i religii” Tadeusza Kornasia i „Teatr mityczny Williama Butlera Yeatsa i Jerzego Grotowskiego” Agnieszki Kallaus (Muzeum Okręgowe, ul. 3 Maja 19)
18.00 – Stowarzyszenie Sztuka Nowa „Orfeo ‘70” (Teatr Przedmieście)
20.00 – Teatr Wierszalin „Dziady – Noc Pierwsza”, po spektaklu spotkanie z reżyserem i aktorami (Teatr Maska)
Sobota, 30 września
11.00 – „Trzynaście sztuk awangardowych” – prelekcje: Piotr Sommer, Piotr Głowacki, Roman Siwulak (Teatr Przedmieście)
19.00 – Ośrodek Dokumentacji Sztuki Tadeusza Kantora CRICOTEKA „Trzynaście sztuk awangardowych” (Teatr Maska)
.jpg)
