Pogranicze kultur i religii w “Aptekarce” Magdy Skubisz

Aneta Gieroń: Zadebiutowałaś w 2008 roku książką "LO Story”. Druga powieść Dżus&dżin" znalazła się wśród 10 polskich tytułów nominowanych do prestiżowej Nagrody Literackiej  im. Józefa Mackiewicza. W 2016 roku ukazał się „Chałturnik”, a pod koniec 2018 roku „Master”. Kilka tygodni temu na rynku pojawiła się Twoja piąta powieść – „Aptekarka”. I choć akcja znów dzieje się na Podkarpaciu, to po raz pierwszy nie mamy do czynienia z powieścią młodzieżową, czy kryminalną, ale historyczną. Skąd ta zmiana? 

Magdalena Skubisz: Długo zastanawiałam się, czy pisać książkę z historycznym tłem, czy raczej kontynuować wątek licealny zapoczątkowany przez „LO Story”. Młodzieżowa seria miała swoich fanów, i to był argument za napisaniem kontynuacji, ale z drugiej strony pomyślałam, że gdzieś gubię autentyzm. Jestem poważną panią po 40-tce, moje wspomnienia licealne tak się mają do dzisiejszych lekcji online, jak – nie przymierzając – papierowy dziennik do Librusa. Stwierdziłam, że czas przyjąć wyzwanie i zmierzyć się z czymś nowym.

Urodziłaś się w Przemyślu, mieszkasz w Przemyślu, akcje Twoich powieści zazwyczaj toczą się w Przemyślu, albo w okolicach tego miasta. Skąd ten patriotyzm lokalny?

 

Jest takie przysłowie: pisz o tym, na czym się znasz. Lubię Przemyśl, bo tu się urodziłam i wychowałam, to miasto ma niepowtarzalny, multikulturowy klimat. Ma też kawał historii, której część odkrywam teraz m.in. w „Aptekarce”.

 

W „Aptekarce” zabierasz nas w podróż do XIX-wiecznej Galicji, bo powieść jest mocno osadzona w realiach historycznych, ale najbardziej fascynujące są dzieje rodziny Tyszkowskich, która istniała naprawdę. 

 

Zaczęło się od rozmowy z moim sąsiadem, Januszem Dedio, który jest pasjonatem i „zbieraczem” opowieści z okolic Pogórza Przemyskiego, a także potomkiem rodziny Tyszkowskich. Od niego po raz pierwszy usłyszałam o Antonim i Józefie, ich matce – Wiktorii, a także o skandalizujących jak na owe czasy, związkach obu panów ze swoimi włościankami. Antoni jako piętnastolatek wyjechał do Wiednia i ukończył studia na Politechnice Wiedeńskiej, co pod względem wykształcenia stawiało go znacznie powyżej standardów edukacyjnych obowiązujących ówczesną szlachtę. Z kolei Józef Tyszkowski, który był głównym zarządcą rodzinnego majątku, podbił moje serce zamiłowaniem do muzyki, ponieważ pozbierał najzdolniejszych włościan i założył orkiestrę: kupił instrumenty, wynajął kapelmistrza i w dodatku hojnie płacił za każdy koncert. Na koniec należy wspomnieć o największym „wyczynie” Tyszkowskich, czyli przekazaniu wszystkich swoich dóbr, liczących ok. 7 tys. hektarów, Polskiej Akademii Umiejętności.

 

 

Fot. Archiwum VIP Biznes&Styl

 

Do jakich źródeł udało Ci się dotrzeć i co ustalić?

 

Nieocenioną pomoc otrzymałam od historyka Bieszczadów (jednocześnie tekściarza największych hitów KSU), Macieja Augustyna oraz od Jadwigi Turczyńskiej, której praca „Jamna Górna – historia wsi w latach 1511-1963 ” pozwoliła mi osadzić moją powieść w konkretnej lokacji. Konsultowałam się także z dr Moniką Piotrowską-Marchewą z Instytutu Historycznego (Uniwersytet Wrocławski), ze Zbigniewem Kozickim, autorem książek o kulturze bojkowskiej oraz  zakonnikami z Klasztoru Znalezienia Krzyża Świętego w Kalwarii Pacławskiej, którzy udostępnili mi opracowanie „Rola Rodziny Tyszkowskich dla Kalwarii Pacławskiej” autorstwa Rafała Marii Antoszczuka  OFMConv. Przeczytałam mnóstwo bieszczadzkich legend,  archiwalnych tekstów, kalendarzy gospodarskich z lat. 50-tych XIX wieku i po około dwóch latach uznałam, że jestem gotowa wejść w epokę. (śmiech)

Fascynujący jest motyw miłości pomiędzy przedstawicielem rodu Tyszkowskich, a włościanką, czyli dziewczyną z ludu. Ten romans zdarzył się naprawdę?

 

Jednym z najważniejszych materiałów źródłowych, do jakich udało mi się dotrzeć, są „Wspomnienia z birczańskiego” autorstwa Jana Porembalskiego, szlachcica z okolic Rudawki. Tekst mnie zaintrygował: była w nim wzmianka o konflikcie między rodziną Kowalskich, rezydującą na zamku w Birczy, a rodziną Tyszkowskich, posiadającą olbrzymi majątek w okolicach Arłamowa. Porembalski wspomniał też o „dziewczynie z Jamnej”, w której zakochał się Antoni Tyszkowski i o tym, że syn z tego związku otrzymał szlachectwo, herb i został uznany za prawowitego dziedzica rodu. Potem Maciej Augustyn odnalazł drzewo genealogiczne ukochanej jaśnie pana Antoniego i w ten sposób moja bohaterka stała się kimś realnym – zyskała imię, nazwisko i własne korzenie. 

 

Główna bohaterka, Katja, to panna apteczna, których przed wojną w polskich dworach było wiele i które cieszyły się ogromnym szacunkiem. Dziewczyna o ziołach mówi tak wspaniale, czule i przekonywująco, że zachwyci każdego Czytelnika. Ta fascynacja ziołami Katji ma związek z Twoimi prywatnymi zainteresowaniami ziołolecznictwem?

 

Tak. Ukończyłam kurs zielarski  w PWSZ w Krośnie, a opiekunem naszej grupy był jeden z najwybitniejszych fitoterapeutów w Polsce, dr Henryk Różański. Moje zainteresowanie ziołami zostało niejako wymuszone przez chorobę autoimmunologiczną. Postanowiłam sobie, że zanim zacznę stosować przepisane przez lekarza sterydy, spróbuję wspomóc się naturalną terapią. Efekt był zdumiewający, chociaż rozciągnięty w czasie, bo do pełnego zaniku objawów doszło dopiero po dwóch latach od wprowadzenia do jadłospisu ziół i zastosowania diety. Generalnie cierpliwość to gwarancja sukcesu w takich kuracjach.

W książce wiele jest opisów, jakich ziół na jakie schorzenia używać, a żywokost urasta do roli zioła – symbolu. Wszystko to sprawdzone receptury, które mogą stać się inspiracją dla Czytelników?

 

Katja, tytułowa „Aptekarka” stosuje na swoich pacjentach większość wypróbowanych przeze mnie receptur. Korzeń żywokostu uważam za ogromnie skuteczny w bólach mięśniowych i wszelkiego rodzaju fizycznych urazach –  moja bohaterka ma podobne zdanie.

W powieści nie boisz się wracać do bolesnych wydarzeń z 1846 roku i rabacji galicyjskiej. Jak ważny to motyw w „Aptekarce”? 

 

Przeglądając materiały źródłowe, natrafiłam na informację, że dwory Tyszkowskich m.in. w Jamnej Górnej, Trójcy i Rybotyczach zostały splądrowane podczas rabacji w marcu 1846 roku. W kwietniu, tego samego roku zmarł Wincenty Tyszkowski, ojciec moich głównych bohaterów, Józefa i Antoniego – do czego z pewnością przyczynił się stres przeżyty podczas ataku. Na podstawie tego faktu zbudowałam narrację i podejście obu braci Tyszkowskich do rodzinnej tragedii. Józef jest życzliwie nastawiony do włościan, zaś Antoni obwinia tę klasę społeczną o śmierć ojca, co także wpływa na brak zaufania do Katji i jej leczniczych umiejętności. Wspomniana w książce historia ówczesnego właściciela dworu w Birczy, czyli Adama Kowalskiego, który uzbroił służbę zamkową i rozkazał wymordować atakujących dwór włościan, jest także autentyczna. 

Bardzo plastycznie odmalowujesz świat polskiego dworu i życie w tyglu kulturowym  oraz narodowym. Pojawia się chyża, cerkiew i cała ta polsko-ruska kultura przygranicza, jaka była w Polsce przez wieki, a jaka odżywa w ostatnich miesiącach, przy okazji wojny na Ukrainie i naszej wspólnej historii.

 

Motyw multi-kulti w dobrach Tyszkowskich zafascynował mnie chyba najbardziej. W tekstach źródłowych natrafiłam na mnóstwo wzmianek świadczących o tym, że różnorodność etniczna i religijna niekoniecznie musi oznaczać konflikty. Na potwierdzenie można wspomnieć chociażby sytuację z 1836 roku, kiedy kościół katolicki w Rybotyczach został zamknięty przez władze austriackie, a wierni zamienili kościół na cerkiew i modlili się w niej przez 30 lat. Nieco później, w 1910 r. , gdy spłonęła cerkiew, grekokatolicy przez 12 lat uczęszczali do kościoła katolickiego. Jak wspomina Jadwiga Turczyńska w swoim opracowaniu „Jamna Górna”, zawierano mieszane małżeństwa nie tylko w niższych, lecz także w wyższych warstwach społecznych – wystarczy wspomnieć, że Maria Ludwika, żona Adama Kowalskiego, właściciela Birczy i matka czworga jego dzieci była córką greckokatolickiego księdza. Biorąc pod uwagę tragedię, która wydarzyła się na tych terenach niecałe sto lat później, ta harmonijna polsko-rusińsko-niemiecko-żydowska egzystencja wydaje się wręcz niewiarygodna. 

Ta powieść to też Twój wkład w pomoc walczącej Ukrainie, bo część pieniędzy ze sprzedaży książki została przekazana na pomoc Ukraińcom.

 

Przykład idzie z góry, bo mój wydawca, Media Rodzina, jest niezwykle czuły na ludzką tragedię i przekazał do tej pory ok. 700 tys. złotych na pomoc uchodźcom z Ukrainy. Czuję dumę, że mogę pracować w takim zespole, dlatego honorarium autorskie z pierwszego tysiąca sprzedanych egzemplarzy „Aptekarki” także przeznaczyłam na ten cel.

Nagrałaś też piosenkę, która nawiązują do tego, co dzieje się za naszą wschodnią granicą od 24 lutego. W Przemyślu, ledwie kilkanaście kilometrów od przejścia w Medyce, tę wojnę czujecie, słyszycie i przeżywacie dużo bardziej niż gdziekolwiek indziej w Polsce?

 

Zdecydowanie tak. Zaryzykuję nawet stwierdzenie, że żadne miasto w Polsce nie odczuło tej wojny równie mocno, co mieszkańcy przygranicznych terenów. Przemyśl zalała fala uchodźców, których liczba wielokrotnie przekroczyła ilość mieszkańców. 24 lutego już w południe nie było benzyny na stacjach paliw ani pieniędzy w bankomatach, a po ataku na elektrownię w Czarnobylu wykupiono wszystkie suplementy z jodem… Ludzie rozmawiali ze sobą wyłącznie o tym, jak wyciągnąć pieniądze z banku, jak najszybciej się spakować i gdzie uciec. Mimo iż wojna była bardzo blisko, codzienny widok  uchodźców, którzy nierzadko w ułamku sekundy stracili dorobek całego życia, wywołał w całym mieście lawinę empatii i działań pomocowych. Nie znam wśród swoich znajomych praktycznie nikogo, kto w tych dniach nie zaangażował się w wolontariat. A jeśli chodzi o piosenkę, to powstała ona praktycznie na jednej próbie. Tekst jest dziełem Pawła Kality, muzykę stworzyliśmy wspólnie, a ostateczny pomysł na linie wokalne pojawił się dopiero w studio nagraniowym „Roslyn”. Można powiedzieć, że „Granaty za kwiaty” to zapis naszego strachu w wersji audio…

 

Jesteś świetnie śpiewającą wokalistką jazzową, docenianą nauczycielką emisji głosu, ale z równie dużą czułością jak do muzyki, podchodzisz też do słowa. W „Aptekarce” przypominasz starą, XIX-wieczną polszczyznę. Gdzie szukałaś inspiracji, by wejść w rolę?

 

Głównie u starych mistrzów: Kraszewskiego, Kaczkowskiego, Łozińskiego, Orzeszkowej. Mam to szczęście, że mogłam liczyć na pomoc dra Jana Musiała, historyka literatury oraz na Agatę Pilawę z Przemyskiej Biblioteki Publicznej, która ułatwiła mi dostęp do 12 tomów dzieł Zygmunta Kaczkowskiego wydanych w 1874 roku. Wciąż studiuję tę serię i w ten sposób uczę się języka epoki.

 

Kiedy ciąg dalszy „Aptekarki”, bo że będzie kontynuacja dziejów Katji, nie ma chyba żadnych wątpliwości?

 

Druga część jest już gotowa i ukaże się w październiku tego roku. Nad trzecią właśnie pracuję.

 

Magdalena Skubisz, absolwentka Wydziału Jazzu i Muzyki Rozrywkowej w Katowicach, wokalistka, nauczycielka emisji głosu, przemyślanka. W 2008 roku zadebiutowała książką "LO Story”, która doczekała się czterech wydań. Jej kolejna powieść Dżus&dżin" znalazła się wśród 10 polskich tytułów nominowanych do prestiżowej Nagrody Literackiej  im. Józefa Mackiewicza. W 2016 roku ukazał się „Chałturnik”, a pod koniec 2018 roku „Master”.  W 2022 roku przypomniała o sobie powieścią historyczną „Aptekarka”, opublikowaną w Wydawnictwie Media Rodzina. Druga część sagi o rodzinie Tyszkowskich trafi na rynek jeszcze w tym roku.