Przypomnijmy sobie datę 24 maja 2012 r. To był „Dzień bez sztuki”, w którym artyści z pola sztuk wizualnych zaapelowali o zamknięcie wszystkich muzeów i galerii. Chcieli, abyśmy jako odbiorcy ich pracy mogli sobie wyobrazić, jak wyglądałby świat bez dostępu do kultury, bez sztuki. W ten sposób zwrócili uwagę na problem artystów, którzy choć są twórcami kultury, nie byli dostrzegani przez system zabezpieczeń społecznych. Właśnie dziś wykonujemy krok by zmienić ten system. Dziś złożyliśmy wniosek o wprowadzenie do wykazu prac legislacyjnych rządu projektu ustawy o zabezpieczeniu społecznym osób wykonujących zawód artystyczny. Chcemy, by artyści, którzy są tak ważni dla naszej tożsamości, kultury i naszego państwa – zyskali coś, co powinni mieć już od dawna, czyli włączenie do systemu ubezpieczeń społecznych – powiedziała Hanna Wróblewska, ministra kultury i dziedzictwa narodowego podczas konferencji prasowej. – Największą inwestycją w polską kulturę jest inwestycja w tych, którzy tę kulturę tworzą – w artystki, artystów, twórców i twórczynie. Ten projekt ustawy jest pierwszym krokiem w kierunku zbudowania odpornego systemu widzącego wszystkich ludzi kultury. Wsparcie dedykowane jest osobom potrzebującym, w okresie, w którym tego będą potrzebować, nie zaś osobom, które osiągają znaczne przychody. Proponowane rozwiązanie posiada cenzus dochodowy – dodała.
Według danych deklaratywnych z badania „Policzone, policzeni 2024. Artyści, twórcy i wykonawcy w Polsce”, środowisko artystyczne w Polsce liczy ok. 62,4 tys. osób. Wiele osób dotkniętych jest nierównościami płacowymi. Spośród próby badawczej n = 5122 – 51% artystów posiada przychody z tytułu umów zlecenia i o dzieło, 69% – ma dochody poniżej średniej krajowej, zaś 30% – poniżej minimalnego wynagrodzenia. W zbadanej grupie 10,4% twórców i artystów nie ubezpiecza się z powodu niskiego statusu majątkowego, a 11% ubezpiecza się przy członkach rodziny. Pandemia COVID-19 uwidoczniła kruchość tego systemu i brak zabezpieczenia artystów, których wynagrodzenie jest zdecydowanie poniżej średniej.
Twórcy zyskają realną możliwość wejścia w system ubezpieczeń społecznych. Dzięki dopłatom uzupełnione zostaną składki na ubezpieczenia społeczne i zdrowotne, by zrównać je z poziomem wynikającym z minimalnego wynagrodzenia za pracę. Będę one ewidencjonowana na kontach w Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych i przelewane automatycznie, bez konieczności podejmowania na tym etapie działania ze strony artysty, do momentu uzyskania przyjętego progu dochodu.
Projekt ustawy wprowadza:
Status artysty zawodowego będzie przysługiwał osobom wykonującym zawód artystyczny, które mają będą mogły udokumentować dorobek artystyczny w okresie ostatnich trzech lat.
Status zostanie przyznany decyzją administracyjną przez dyrektora nowego organu – Instytutu Artysty Zawodowego na podstawie złożonego wniosku i po zasięgnięciu opinii Komisji Opiniującej, w której skład będą wchodzić przedstawiciele środowisk twórczych i artystycznych (90 osób) oraz przedstawiciele MKiDN, Ministra Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej oraz ZUS (24 osoby). Komisje będą pracować w trzyosobowych zespołach.
Status artysty zawodowego będzie mógł być przyznany maksymalnie na okres 5 lat. Po upływie 10 lat nieprzerwanego posiadania statusu, może być przyznany bezterminowo. W przypadku zaprzestania wykonywania zawodu, może zostać cofnięty.
Prawo do otrzymania dopłaty będzie przysługiwać osobie, która poświęciła istotną część aktywności zawodowej na wykonywanie zawodu artystycznego i która w trzech poprzednich latach podatkowych osiągnęła dochody nie wyższe niż 125% minimalnego miesięcznego wynagrodzenia w poprzednim roku kalendarzowym.
Dopłata uzupełni wysokość składek na koncie ubezpieczonego do wysokości składek należnych z tytułu minimalnego wynagrodzenia za pracę. Wysokość dopłaty będzie weryfikowana indywidualnie i przekazywana bezpośrednio na konto w systemie teleinformatycznym Zakładu Ubezpieczeń Społecznych.
Do otrzymania dopłaty będzie uprawniał przychód, który w 2025 r. wyniesie maksymalnie 5 832,50 zł, zaś w 2026 r. – 6 337,50 zł.
Źródłem finansowania dopłat do składek społecznych i ubezpieczenia zdrowotnego będzie Fundusz Wsparcia Artystów Zawodowych. Za koordynowanie wydatkowania środków z Funduszu, tj. dopłat do składek i zapomóg, oraz obsługę postępowań i rozliczeń będzie odpowiedzialny Instytut Artysty Zawodowego.
W ramach Instytutu Artysty Zawodowego będzie działać Rada Programowo-Naukowa, do której zadań będzie należało monitorowanie sytuacji zawodów i weryfikowanie działania systemu. Po 5 latach planujemy ewaluację przyjętych założeń.
Projekt badawczy „Policzone i policzeni” pozwolił na wgląd w sytuację artystów, twórców i wykonawców w Polsce. Badanie zostało przeprowadzone metodą CAWI. Projekt został zrealizowany pod kierownictwem prof. Doroty Ilczuk.
Podstawowym celem naszego badania było oszacowanie liczby aktywnych zawodowo artystów, artystek, twórców i twórczyń. W badaniu internetowym metodą CAWI otrzymaliśmy 16 tys. odpowiedzi, co pozwoliło nam przygotować materiał oparty na dużej reprezentatywności badanej próby. Tak liczny odzew środowiska artystycznego przekroczył nasze najśmielsze oczekiwania. To jasny sygnał, że artyści chcą być słyszani i zamierzają aktywnie uczestniczyć w dialogu o swojej sytuacji – wskazała prof. dr hab. Dorota Ilczuk z Uniwersytetu SWPS, kierowniczka badania.
Zdeklarowanych zostało 62 423 artystów, czyli o 2 453 osoby więcej niż w 2018 roku. Działają oni w takich dziedzinach jak: muzyka (16 346 osób), architektura (13 693 osób), sztuki wizualne (13 176 osób), film (6 996 osób), teatr (3 960 osób), taniec (3 222 osób), literatura (3 010 osób) oraz twórczość ludowa (2 020 osób). Badanie zarysowało rosnącą tendencję do wielozawodowości wśród artystów.
Aż 90% twórców deklaruje nieregularność swoich miesięcznych dochodów. Zaledwie 1,9% badanych osiąga dochody powyżej 20 tys. zł miesięcznie brutto, co klasyfikuje ich jako zamożnych. Tymczasem przychody z pracy artystycznej u aż 58% badanych nie przekraczają poziomu wynagrodzenia minimalnego. 28,5% respondentów deklaruje miesięcznie przychody z pracy artystycznej na poziomie nie wyższym niż próg ubóstwa (776 zł brutto), a kolejne 29,5%mieści się w przedziale pomiędzy progiem ubóstwa a minimalnym wynagrodzeniem.
W zależności od wieku i doświadczenia na rynku pracy zmieniają się także potrzeby artystów pod względem zarobków, podejścia do pracy oraz oczekiwań względem systemu wsparcia. Najwyższe dochody z pracy artystycznej deklaruje pokolenie X, którego średnia miesięczna wynosi 4 554 zł, a najniższe pokolenie Z – jedynie 2 516 zł. Różnice te przekładają się również na inne aspekty zawodowe.
Jednym z wniosków z raportu „Policzone i policzeni” było też wypalenie zawodowe, którego doświadcza aż 47,8% badanych artystów. Choć 70% respondentów deklaruje, że ponownie wybrałoby ścieżkę artystyczną, 21% – waha się, a 9% – zdecydowanie odrzuciłoby ten zawód. Mimo trudności artyści silnie podkreślają jednak emocjonalne więzi z pracą.
