Listopad 1918 r. był w Europie czasem szczególnym. Wraz z kończącą się I wojną światową, nazywaną wówczas Wielką Wojną, w przeszłość odchodził stary porządek. Trzy mocarstwa, które pod koniec XVIII w. dokonały rozbiorów I Rzeczypospolitej, doznały klęski: Niemcy i Austro-Węgry przegrały wojnę, a carska Rosja upadła w wyniku rewolucji bolszewickiej. Na mapę naszego kontynentu powróciła Polska, odzyskująca niepodległość po trwającej grubo ponad wiek niewoli.
Powrót polskiej państwowości był procesem rozciągniętym w czasie, trudno zatem wskazać jedną datę symbolizującą narodziny II Rzeczypospolitej. Rada Regencyjna, organ władzy Królestwa Polskiego powołany przez niemieckich i austriackich okupantów, niepodległość ogłosiła już 7 października 1918 r., w kolejnych dniach przejęła władzę nad wojskiem, a także przypisała sobie uprawnienia parlamentu i powołała rząd.
Równocześnie, wobec przesądzonej kęski Niemiec i Austro-Węgier, w wielu miejscach w Polsce zaczęły formować się ośrodki władzy nieuznające zwierzchnictwa Rady – wśród nich utworzony 7 listopada w Lublinie Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej z Ignacym Daszyńskim na czele. Koniec rządów Rady Regencyjnej nastąpił kilka dni później. 11 listopada – w dniu ostatecznej kapitulacji Niemiec – przekazała ona powracającemu do Polski z Magdeburga Józefowi Piłsudskiemu władzę zwierzchnią nad wojskiem.
Odzyskiwanie przez Polskę niepodległości było procesem stopniowym. Wybór 11 listopada uzasadnić można zbiegiem wydarzeń w Polsce z zakończeniem I wojny światowej dzięki zawarciu rozejmu w Compiègne 11 listopada 1918, pieczętującego ostateczną klęskę Niemiec. Dzień wcześniej przybył do Warszawy Józef Piłsudski. Jędrzej Moraczewski opisał to słowami:
Niepodobna oddać tego upojenia, tego szału radości, jaki ludność polską w tym momencie ogarnął. Po 120 latach prysły kordony. Nie ma „ich”. Wolność! Niepodległość! Zjednoczenie! Własne państwo! Na zawsze! Chaos? To nic. Będzie dobrze. Wszystko będzie, bo jesteśmy wolni od pijawek, złodziei, rabusiów, od czapki z bączkiem, będziemy sami sobą rządzili. (…) Cztery pokolenia nadaremno na tę chwilę czekały, piąte doczekało. (…)
14 listopada, już jako Naczelny Dowódca Wojska Polskiego, Piłsudski otrzymał pełnię władzy. Rozpoczął się okres kształtowania ustroju nowo powstałego państwa i formowania jego naczelnych władz: utworzono rząd, w demokratycznych wyborach wybrano Sejm Ustawodawczy, który uchwalił tymczasową konstytucję. Zdecydowano też o republikańskim charakterze II Rzeczypospolitej.
Ostatecznie świętem państwowym i dniem wolnym od pracy 11 listopada stał się w 1937 r., kiedy to Sejm uchwalił ustawę o Święcie Niepodległości. Ten akt prawny usankcjonował kilkunastoletni zwyczaj uroczystych obchodów organizowanych właśnie tego dnia. Jak wyjaśniał podczas debaty nad projektem ustawy poseł sprawozdawca, o uznaniu 11 listopada za symboliczną datę odzyskania niepodległości zdecydowały dwa fakty. Po pierwsze, wtedy właśnie „źródłem i dzierżycielem” władzy w Polsce został Józef Piłsudski, a stało się to „wśród powszechnego porywu serc ze strony szerokich mas Narodu”. Po drugie zaś, celem ustanowienia dnia świątecznego było „złożenie hołdu wielkiemu duchowi Józefa Piłsudskiego”. Bez wątpienia trudno byłoby pośród pierwszych dni i tygodni niepodległości wskazać datę silniej związaną z postacią późniejszego Marszałka niż właśnie 11 listopada.
Szczególnego znaczenia listopadowa rocznica nabrała w kolejnych latach niewoli: w czasie II wojny światowej oraz w okresie PRL. 11 listopada stał się wówczas zakazanym symbolem marzeń i nadziei o powrocie wolnej Polski. Świętem państwowym został ponownie w 1989 r.
Dzieje obchodów
W latach 1919–1936 rocznice odzyskania niepodległości świętowano w Warszawie jako uroczystości o charakterze wojskowym. Organizowano je zazwyczaj w pierwszą niedzielę po 11 listopada. W 1919 roku nie było sprzyjającej sytuacji, by uczcić rocznicę odzyskania niepodległości, ponieważ trwały jeszcze wojny o granice Rzeczypospolitej. Pierwszy raz w pełni uroczyście upamiętniono odzyskanie niepodległości 14 listopada 1920. Tego dnia uhonorowano Józefa Piłsudskiego jako zwycięskiego Wodza Naczelnego w wojnie polsko-bolszewickiej, wręczając mu buławę marszałkowską.
Po przewrocie majowym w 1926 obchody kolejnych rocznic były uroczystościami ściśle wojskowymi. W tym samym roku 8 listopada Józef Piłsudski jako prezes ministrów wydał okólnik ustanawiający ten dzień wolnym od pracy dla urzędników państwowych. Odtąd w tym dniu na placu Saskim w Warszawie Piłsudski dokonywał przeglądu pododdziałów, a następnie odbierał defiladę (po raz ostatni w 1934 roku). W 1928 roku plac Saski w stolicy nazwano placem marszałka Józefa Piłsudskiego, a cztery lata później Minister Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego ustanowił ten dzień wolnym od nauki[6]. Rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej z dn. 29 października 1930 ustanowiono odznaczenie państwowe Krzyż i Medal Niepodległości dla osób czynnie zasłużonych dla niepodległości Polski. 11 listopada 1932 odsłonięto Pomnik Lotnika w Warszawie. Rangę święta państwowego nadano Świętu Niepodległości dopiero ustawą z dn. 23 kwietnia 1937. Miało ono łączyć odzyskanie suwerenności państwowej z zakończeniem I wojny światowej oraz upamiętniać Józefa Piłsudskiego. Do czasu wybuchu II wojny światowej obchody państwowe odbyły się dwa razy: w 1937 i 1938; w 1937 uświetniono je odsłonięciem pomnika gen. Józefa Sowińskiego.
Podczas okupacji niemieckiej w latach 1939–1945 jawne świętowanie polskich świąt państwowych było niemożliwe. Organizatorzy przygotowywanych konspiracyjnie obchodów rocznicy 11 listopada, głównie w ramach małego sabotażu, byli narażeni na dotkliwe represje. Jednak mimo to pamięć o Święcie Niepodległości starano się podtrzymywać. W dniach poprzedzających 11 listopada na murach, ogrodzeniach, płytach chodnikowych pojawiały się afisze, ulotki i napisy „Polska żyje”, „Polska zwycięży”, „Polska walczy”, „Jeszcze Polska nie zginęła”, „11.XI.1918” itp., a od 1942 roku także znak Polski Walczącej. Częstokroć pomniki przystrajano biało-czerwonymi kwiatami i proporczykami, a w miejscach o trwałej symbolice narodowej mocowano flagę narodową. Również w prasie konspiracyjnej, głównie w „Biuletynie Informacyjnym” podziemnej Armii Krajowej, zamieszczano artykuły przypominające o Święcie Niepodległości.
W 1944 w Lublinie, na terenach objętych władzą utworzonego kilka miesięcy wcześniej Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego, zostały zorganizowane oficjalne obchody Święta Niepodległości. Na placu Litewskim odbyła się parada wojskowa z udziałem żołnierzy ludowego Wojska Polskiego i Armii Czerwonej, a w Teatrze Miejskim uroczysta akademia, na której okolicznościowe przemówienie wygłosił przewodniczący Krajowej Rady Narodowej Bolesław Bierut. Dyktator ZSRR Józef Stalin skierował do niego depeszę z życzeniami z okazji „święta narodowego Polski”, w której podkreślał przyjaźń między narodami polskim i radzieckim. Były to ostatnie oficjalne obchody tej rocznicy na następne kilkadziesiąt lat. Zmianę w kalendarzu świąt państwowych zapowiedziano jeszcze w tym samym roku na łamach „Rzeczpospolitej”, centralnego organu prasowego PKWN: „11 listopada pozostanie dla nas dniem niepodległości. Dniem zakończenia 120-letniej walki narodu o niepodległość. Dniem realizacji dążeń Tadeusza Kościuszki, Jana Henryka Dąbrowskiego, Romualda Traugutta, Jarosława Dąbrowskiego. Ale w ogniu burzy dziejowej zrodził się nowy dzień niepodległości, nowy dzień odrodzenia państwowości polskiej. Jest nim dzień 22 lipca 1944 r. Dzień, w którym proklamowana została jedyna legalna władza odrodzonego państwa – Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego”.
W 1945 ustanowiono Narodowe Święto Odrodzenia Polski, obchodzone 22 lipca, w rocznicę ogłoszenia Manifestu PKWN, i jednocześnie zniesiono Święto Niepodległości.
W okresie Polski Ludowej datę 11 listopada propaganda komunistyczna próbowała przyćmić dwiema obchodzonymi kilka dni wcześniej rocznicami: wybuchu rewolucji październikowej w Rosji nocy z 6 na 7 listopada 1917 roku (według obowiązującego wówczas w Rosji kalendarza juliańskiego – w nocy z 24 na 25 października) oraz powstania Tymczasowego Rządu Ludowego Republiki Polskiej pod kierownictwem socjalisty Ignacego Daszyńskiego w nocy z 6 na 7 listopada 1918 roku. Szczególnie hucznie celebrowano kolejne rocznice rewolucji październikowej. Reżim komunistyczny na każdym kroku podkreślał, że to dojście bolszewików do władzy w Rosji miało kluczowy wpływ na odbudowę państwowości polskiej. Przemilczano jednak fakt, że polscy rewolucjoniści, jak Feliks Dzierżyński czy Julian Marchlewski, dążyli do utworzenia Polskiej Socjalistycznej Republiki Rad, a nie niepodległej Polski.
7 listopada 1968 roku, w rocznicę powstania Tymczasowego Rządu Ludowego Republiki Polskiej, odbyły się w Lublinie główne obchody 50. rocznicy odzyskania niepodległości w 1918 roku. Na uroczystej akademii, ówczesny premier Józef Cyrankiewicz wygłosił okolicznościowe przemówienie, w którym nazwał Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego „drugim rządem lubelskim”, a jednocześnie „nową, lepszą i trwalszą wersją rządu Daszyńskiego”. Głównym powodem tej rzekomej wyższości miało być to, że PKWN, w przeciwieństwie do rządu Daszyńskiego, „nie stanął wobec konieczności dokonywania kompromisów kosztem ustępstw na rzecz klas posiadających”. W ten sposób starano się uzasadnić i umocnić pozycję władzy komunistycznej, przedstawiając ją jako naturalną kontynuację dążeń lewicowych i socjalistycznych, a nie jako narzucony z zewnątrz reżim.
W okresie PRL obchody rocznicy odzyskania niepodległości 11 listopada organizowane były nielegalnie przez środowiska niepodległościowe w tym piłsudczykowskie. Organizatorzy i uczestnicy tych uroczystości często byli represjonowani przez ówczesne władze państwowe. Pewnym wyjątkiem były lata 1980–1981, kiedy ruch, legalnie wtedy działającej „Solidarności” bardzo mocno nawiązywał w do tradycji niepodległościowych, przywracając w tym czasie w szerszej skali społecznej Święto Niepodległości.
W latach 80. delegacja władz państwowych w dniu Święta Niepodległości składała wieniec przed Grobem Nieznanego Żołnierza. Niezależnie od władz środowiska opozycyjne w kolejnych latach organizowały własne obchody.
Święto Niepodległości obchodzone 11 listopada zostało przywrócone przez Sejm PRL ustawą z 15 lutego 1989 pod nazwą „Narodowe Święto Niepodległości”. Jednocześnie nie zniesiono obowiązującego dotychczas Narodowego Święta Odrodzenia Polski obchodzonego 22 lipca. W rezultacie, rok 1989 był wyjątkowy, ponieważ kalendarz państwowy zawierał oficjalnie dwa święta, z których każde symbolizowało „niepodległość” widzianą z innej perspektywy. Dopiero ustawa z 6 kwietnia 1990 roku ostatecznie zlikwidowała Narodowe Święto Odrodzenia Polski, czyniąc 11 listopada jedynym i oficjalnym dniem niepodległości Polski[15]. Joanna Senyszyn, polityczka i działaczka społeczna związana z lewicą, słusznie zwróciła uwagę na ten paradoks, który odzwierciedlał przełomowy moment w polskiej historii, w którym dwie sprzeczne narracje historyczne istniały obok siebie, zanim jedna z nich ostatecznie zwyciężyła: „Rok 1989 był jedynym, w którym Polacy oficjalnie świętowali dwa dni symbolizujące odzyskanie niepodległości. Tej po zaborach i tej po niemieckiej okupacji. 22 lipca śpiewali «Wyklęty powstań ludu ziemi», a 11 listopada «My, pierwsza brygada». I komu to przeszkadzało?”.
11 listopada 1997 Sejm podjął uchwałę głoszącą m.in. „Ta uroczysta rocznica skłania także do refleksji nad półwieczem, w którym wolnościowe i demokratyczne aspiracje Polaków były dławione przez hitlerowskich i sowieckich okupantów, a następnie – obcą naszej tradycji – podporządkowaną Związkowi Radzieckiemu komunistyczną władzę”.
Współcześnie, obchody Święta Niepodległości z udziałem najwyższych władz państwowych odbywają się na placu marsz. Józefa Piłsudskiego w Warszawie, przed Grobem Nieznanego Żołnierza.
Dla upamiętnienia obchodów w wielu miastach w Polsce organizowane są Biegi Niepodległości, koncerty patriotyczne, wykłady, inscenizacje historyczne czy parady ulicami miast.
W 2018 zorganizowano obchody 100-lecia odzyskania niepodległości przez Polskę.
Czytaj także:
